Hải đăng Đá Tây ở quần đảo Trường Sa - Ảnh: VMS - South cung cấp
Hội thảo khoa học quốc tế về Biển Đông lần thứ 17 do Học viện Ngoại giao tổ chức trong hai ngày vừa kết thúc tại Đà Nẵng không chỉ là một diễn đàn để tìm ra giải pháp cho bất đồng và tranh chấp, mà còn thể hiện sự phản chiếu của trật tự toàn cầu đang rạn nứt. Có lẽ vì vậy mà chủ đề của hội thảo lần này chính là "Đoàn kết trong bất định".
Không khí tại hội thảo đậm đặc khát vọng về hợp tác, nhưng đồng thời cũng bị đè nặng bởi thực tế bi quan của một kỷ nguyên bất định - nơi các cường quốc ưu tiên lợi ích đơn phương hơn an ninh tập thể, và cũng là nơi mà các quốc gia vừa và nhỏ thường im lặng trước các vi phạm luật lệ quốc tế của các cường quốc.
Tôi đã dành nhiều thời gian để lắng nghe những tiếng nói khác nhau và đa dạng: các bài phát biểu không chỉ đến từ các nhà ngoại giao, các nhà khoa học, mà còn từ các bạn học giả trẻ.
Tuy nhiên, tất cả mọi người đều đồng ý là con đường dẫn đến một Biển Đông hòa bình, thịnh vượng đòi hỏi sự tôn trọng pháp luật quốc tế, các thể chế đa phương vững mạnh và tinh thần hợp tác kiên định.
Thách thức không nằm ở việc nhận diện những điều cần thiết này, mà ở việc đoàn kết và cùng gánh vác trách nhiệm để biến chúng thành hành động thực chất.
Hội thảo Biển Đông cũng là một sự thúc giục rằng chúng ta phải nhanh chóng hành động trong giai đoạn bất định hiện nay. Khi trật tự dựa trên luật lệ bị suy yếu ở nơi khác, khả năng sử dụng hành vi hung hăng đơn phương hay chiến thuật "vùng xám" ở Biển Đông sẽ tăng lên, đơn giản chỉ vì chi phí tổn hại danh tiếng thấp hơn.
Do đó, việc thiếu cơ chế thực thi luật pháp quốc tế hiệu quả ở vùng biển này đang dẫn đến khả năng chấp nhận rủi ro cao hơn trong khu vực.
Một vấn đề đáng suy nghĩ là xung đột địa chính trị toàn cầu, đặc biệt là cạnh tranh Mỹ - Trung ngày càng căng thẳng, đang đẩy các quốc gia nhỏ và vừa ở khu vực vào những lựa chọn nhị phân.
Các quốc gia nhỏ ngày càng bị áp lực phải liên kết, phải hy sinh quyền tự chủ chiến lược để đổi lấy sự đảm bảo an ninh hay lợi ích kinh tế. Môi trường cạnh tranh từ bên ngoài này đã làm suy yếu sự thống nhất nội bộ cần có trong ASEAN để quản lý hiệu quả các tranh chấp.
Có thể nói mối bất định lớn nhất mà Biển Đông phải đối mặt không nằm ở trữ lượng dầu mỏ hay phạm vi tuyên bố chủ quyền, mà là khả năng dự đoán được hành vi của các quốc gia: Liệu họ có tuân theo luật pháp quốc tế? Có lẽ vì vậy mà một phiên chủ đề của hội thảo chính là Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển 1982 là mỏ neo của an ninh hàng hải.
Khi một quốc gia xem thường luật pháp quốc tế mang tính ràng buộc mà chỉ phải chịu hậu quả tối thiểu, trật tự quốc tế dựa trên luật lệ trở thành một câu thần chú rỗng tuếch.
Nguyên tắc đồng thuận của ASEAN, vốn thường bị chỉ trích là điểm yếu, phải được tái nhận thức như là tài sản quan trọng nhất của tổ chức này để điều hướng kỷ nguyên bất định này.
Nếu ASEAN cùng đồng lòng về luật pháp quốc tế, sẽ rất khó để bất kỳ cường quốc bên ngoài nào phớt lờ luật đó mà không phải gánh chịu tổn thất ngoại giao đáng kể.
Điều đó cũng đồng nghĩa hòa bình và thịnh vượng cho Biển Đông không chỉ là việc tránh xung đột. Mà đó còn là việc đảm bảo thông suốt cho 3.400 tỉ USD lưu lượng hàng hóa thương mại được trung chuyển hằng năm qua vùng biển này.
Ngoài ra, các mối đe dọa từ ô nhiễm hàng hải, đánh bắt thủy sản quá mức, thời tiết cực đoan và biến đổi khí hậu khắc nghiệt đều đòi hỏi sự hợp tác ngay lập tức.
Hội thảo Biển Đông không chỉ là một nơi trao đổi học thuật. Đó còn là lời nhắc nhở rõ ràng rằng trong một thời đại được xác định bởi sự cạnh tranh cường quốc và sự suy thoái thể chế, tương lai của vùng biển quan trọng này sẽ được quyết định bởi việc các quốc gia ven biển và thế giới, có hợp tác và đoàn kết hay không.
