Tuần trước, thể thao Việt Nam đón nhận thay đổi mang tính lịch sử. Liên đoàn bóng chuyền Việt Nam (VFV) lần đầu tiên ra quyết định thực hiện xác định rối loạn giới tính của các vận động viên. Vấn đề này từng được dư luận đặt ra trong nhiều năm với không ít tranh cãi.
Thông thường, việc phân loại giới tính của vận động viên ở hầu hết các môn thể thao dựa vào giấy tờ khai sinh - được xác định theo đặc điểm nhận diện sinh học khi chào đời của mỗi người. Tuy nhiên, khi những trường hợp đặc biệt - gọi là "rối loạn sinh học", hay "rối loạn giới tính" xuất hiện, thể thao thế giới bắt đầu áp dụng những quy trình mang tính ngoại lệ.
Xác định giới tính vận động viên bằng cách nào?
Các cơ quan quản lý của môn bóng chuyền chưa công bố quy trình cụ thể. Tuy nhiên, việc kiểm tra sinh học về giới tính của các vận động viên được áp dụng ở nhiều môn thể thao khác. Nhiều khả năng môn bóng chuyền cũng thực hiện tương tự.
Xác minh giới tính phức tạp hơn việc chỉ xét nhiễm sắc thể XX/XY hay hormone, vì sinh học con người đa dạng. Do đó, xét nghiệm nhiễm sắc thể bị bỏ vào cuối thế kỷ 20, thay bằng xét nghiệm hormone. Dù vậy, điều này lại gây tranh cãi và kiện tụng quanh chính sách với phụ nữ có testosterone tự nhiên cao.
Caster Semenya bỏ lỡ Olympic 2024 sau những tranh cãi về giới tính
Kiểm tra xác minh giới tính trong thể thao bắt đầu từ những năm 1940 với "giấy chứng nhận nữ tính" do bác sĩ cung cấp. Sau đó, nó phát triển từ kiểm tra trực quan, kiểm tra thể chất, kiểm tra nhiễm sắc thể, và sau này là kiểm tra mức testosterone.
Từ năm 1958 đến 1992, tất cả các vận động viên nữ trải qua kiểm tra xác minh giới tính bắt buộc trước khi tham gia bất kỳ sự kiện của IAAF (Liên đoàn điền kinh quốc tế) hoặc IOC (Ủy ban Olympic quốc tế) nào. Xét nghiệm thể Barr được thực hiện bằng cách lấy mẫu từ niêm mạc má để tìm bằng chứng về nhiễm sắc thể XX, xác nhận vận động viên là nữ.
Những người vượt qua xét nghiệm và được xác nhận là nữ sẽ nhận được chứng nhận nữ tính, có thể sử dụng cho tất cả các cuộc thi quốc tế sau này. Tuy nhiên phương pháp kiểm tra này sau đó đã bị bãi bỏ, vì cho thấy không đủ cơ sở để xác định giới tính nam.
Năm 1992, IOC yêu cầu xác minh giới tính bắt buộc, nhưng chuyển từ xét nghiệm thể Barr sang xét nghiệm Chuỗi phản ứng polymerase (PCR) nhằm tìm kiếm “vật liệu di truyền liên quan đến nam giới” thông qua mẫu DNA lấy từ tăm bông niêm mạc miệng. Phương pháp này vẫn vấp phải nhiều chỉ trích và đến cuối những năm 1990, một số hiệp hội y khoa đã phản đối.
Sau này, nồng độ testosterone – chứ không phải nhiễm sắc thể XY (thường thấy ở nam) – là tiêu chí then chốt để xác định tư cách tại các sự kiện Olympic, theo quy định đã được cơ quan quản lý thể thao xây dựng và phê duyệt.
Nguyên nhân là vì một số phụ nữ, được xác định hợp pháp là nữ khi sinh ra và luôn nhận diện là nữ, lại có tình trạng gọi là khác biệt phát triển giới tính (DSD). Điều này có thể bao gồm nhiễm sắc thể XY hoặc mức testosterone tự nhiên cao hơn phạm vi nữ giới điển hình. Một số quan chức thể thao cho rằng điều đó mang lại lợi thế không công bằng so với các nữ VĐV khác, nhưng khoa học chưa có kết luận chắc chắn.
Testosterone là hormone tự nhiên làm tăng khối lượng và sức mạnh của xương, cơ sau tuổi dậy thì. Ở nam trưởng thành, mức testosterone có thể cao gấp nhiều lần nữ giới — lên đến khoảng 30 nanomol trên lít máu, trong khi ở nữ giới thường dưới 2 nmol/L.
Kỷ nguyên hiện đại của các quy tắc về tư cách thi đấu được cho là bắt đầu từ năm 2009, sau khi vận động viên chạy 800m người Nam Phi Caster Semenya bất ngờ vụt sáng trên đường đua với tấm HCV thế giới ở tuổi 18. Tuy nhiên Semenya – nhà vô địch Olympic 800m năm 2012 và 2016 – không dự Olympic 2024.
Semenya có DSD, được xác định hợp pháp là nữ từ khi sinh ra và luôn nhận diện là nữ. Năm 2019, tại phiên điều trần Tòa Trọng tài Thể thao, cơ quan điền kinh quốc tế cho rằng VĐV DSD là “nam về sinh học”, khiến Semenya phản đối và cho rằng đó là điều “vô cùng tổn thương”. Cô từng phải dùng thuốc tránh thai (2010–2015) để giảm testosterone, gây tác dụng phụ nặng nề như tăng cân, sốt, buồn nôn, đau bụng khi thi đấu.
Tranh cãi không có hồi kết
Mỗi cơ quan quản lý của một môn thể thao Olympic chịu trách nhiệm xây dựng quy định riêng, từ luật thi đấu cho đến việc ai đủ điều kiện tham gia. Thực tế, chưa có sự thống nhất trong việc phân loại giới tính của vận động viên trong các môn thể thao, thậm chí ngay cả các tổ chức quản lý của cùng một môn cũng có sự khác biệt về quan điểm.
Môn boxing nữ đến Thế vận hội Paris với tiêu chí đủ điều kiện gần như giống hệt Olympic Rio de Janeiro 2016 — vận động viên được coi là nữ nếu hộ chiếu ghi giới tính nữ — sau khi Hiệp hội Quyền anh Quốc tế (IBA) bị cấm vĩnh viễn khỏi Olympic vì nhiều thập kỷ quản lý yếu kém và bị cáo buộc thiếu minh bạch trầm trọng.
Imane Khelif tham dự môn boxing nữ ở Olympic 2024 dù không vượt qua buổi kiểm tra giới tính của IBA ở giải vô địch thế giới 2023
Kể từ Olympic Tokyo 2021, Liên đoàn điền kinh quốc tế đã siết chặt quy định về điều kiện tham gia của các nữ vận động viên mắc DSD. Bắt đầu từ tháng 3/2023, họ phải hạ mức testosterone xuống dưới 2,5 nmol/L trong vòng sáu tháng — thường bằng liệu pháp ức chế hormone — để đủ điều kiện thi đấu. Mức này bằng một nửa so với giới hạn 5 nmol/L được đề xuất năm 2015 cho các vận động viên thi đấu ở cự ly từ 400m đến 1 dặm.
Liên đoàn thể thao dưới nước thế giới (World Aquatics) cấm phụ nữ chuyển giới tham gia các cuộc thi của nữ nếu họ đã trải qua dậy thì nam. Liên đoàn xe đạp quốc tế cũng đưa ra bước đi tương tự.
Quy định hàng đầu thế giới của World Aquatics còn yêu cầu các vận động viên nữ chuyển giới, những người không trải qua lợi thế của dậy thì nam, phải duy trì mức testosterone dưới 2,5 nmol/L.
World Aquatics không thực hiện kiểm tra chủ động với các vận động viên trẻ. Bước đầu tiên là các liên đoàn bơi quốc gia phải “chứng nhận giới tính nhiễm sắc thể” của vận động viên.
Tương tự, Liên đoàn Bóng đá Thế giới (FIFA) giao cho các liên đoàn thành viên quốc gia việc xác minh và đăng ký giới tính của cầu thủ. “Không có bất kỳ cuộc kiểm tra giới tính bắt buộc hay định kỳ nào được thực hiện tại các giải đấu của FIFA” , tổ chức này cho biết trong một thông báo năm 2011, hiện vẫn còn hiệu lực và đang trong quá trình xem xét kéo dài.
