Bài viết dưới đây là chia sẻ của Tiến sĩ tâm lý Đặng Hoàng Ngân, một nhà tâm lý độc lập, nhằm lý giải phản ứng của các em học sinh lớp 7 trong vụ việc cô giáo bị túm tóc ở Hà Nội, giúp phụ huynh, nhà trường, cộng đồng hiểu đúng về trạng thái tâm lý của các em thay vì vội vàng quy kết “vô cảm”:
Hình ảnh từ video cho thấy, hai em ngồi ngay sau bạn có hành vi túm tóc, ấn đầu cô giáo có phản ứng sốc rõ ràng: Một em giật mình lùi lại và che miệng rất lâu, em kia đứng nép và quay mặt vào tường trong một lúc. Sự tê liệt là biểu hiện rất rõ của phản ứng sốc. Trong sự tê liệt ấy, rất khó để đưa ra những quyết định hành động theo kỳ vọng thông thường của một người bình tĩnh quan sát sự việc qua camera.
Một bạn nam ngồi bàn đầu đưa hai tay che mắt trong phần lớn thời gian và có xu hướng quay sang bạn bên cạnh để neo nguồn chú ý của mình. Một bạn nam khác đứng lên, giơ bàn tay lên mắt và tự nhìn, đó cũng có thể là phản ứng tự tách rời khỏi tình huống căng thẳng.
Kể cả những hành vi ngược với kỳ vọng về sự chính trực nhất cũng có thể là sự thể hiện bên ngoài của nỗi sợ và sự tê liệt. Nhiều em quan sát sự việc rồi quay sang nói cười. Có em đi ngang qua mà không hề tỏ ý muốn giúp đỡ. Nhìn từ con mắt bên ngoài, những hành động ấy vô cảm lắm. Nhưng ở tuổi thiếu niên ấy, bên trong các em có thể sống động hơn rất nhiều: “Mình đây cứng rắn, chẳng việc gì phải cuống lên”; “Đứa kia là bạn mình, mình quý nó”;...
Rồi chiếc rèm cửa lớp học được kéo lại. Rèm được kéo nghĩa là nỗi hổ thẹn khởi lên. Nhưng các em không biết hoặc chỉ biết lặp lại những điều được thấy khi người lớn xử lý nỗi hổ thẹn: Che nó đi, thay vì nhìn sâu vào nó để tìm hướng giúp đỡ và cải thiện.
Dùng từ “vô cảm” là một sự đơn giản hóa những trải nghiệm phức tạp trong các em. Không chỉ là việc ngắt kết nối hoặc bất lực trước một tình huống không ngờ đến, mà còn cả sự thiếu vắng hình mẫu giải quyết vấn đề từ người lớn (trong nhiều tình huống xã hội mang tính làm gương khác) và thiếu niềm tin vào điều đúng đắn và nhân ái.
Tôi tin rằng các em không vô cảm mà đang chịu đựng rất nhiều, bế tắc với chính cảm xúc trong mình và chưa có khả năng để mô tả cảm xúc.
Tôi có niềm tin ấy vì cũng từng chứng kiến sự kiện gây sốc ở khoảng cách rất gần. Hồi ấy, khi tôi 16 tuổi, trên một chuyến xe bus, tài xế dừng xe lao xuống tát 2 nữ sinh cấp ba vì cho rằng nhóm học sinh quá ồn ào.
Nhiều người trên xe, cả sinh viên lẫn người đi làm, đều im lặng trong sự nghẹt thở. Tôi cũng tê liệt, chỉ bật khóc khi thấy một trong hai nữ sinh là bạn thân hiền lành của mình. Dù sau đó chúng tôi cùng nhau khiếu nại, tổn thương cảm xúc vẫn ám ảnh tôi nhiều năm, với cảm giác tự trách và hoài nghi bản thân.
Rất lâu sau đó tôi mới sáng tỏ rằng, những điều chúng ta nghĩ bản thân có thể làm khi quan sát qua chiếc màn hình hay được nghe kể lại, rất khác với điều chúng ta thực sự làm khi tình huống xảy ra.
Quay lại với sự việc của các em học sinh lớp 7 vừa qua, mong là sự chăm sóc tâm lý không chỉ dành cho hai nhân vật chính.
Mong rằng cô giáo không bị sức ép luân lý của một nhà giáo và những ngôn từ khen ngợi về tính nhân văn, để hối thúc sự tha thứ. Cô giáo có thể lựa chọn ưu tiên chuẩn mực được kỳ vọng ở nhà giáo hơn nhu cầu tự nhiên của một người vừa trải qua bất công. Đó là một lựa chọn lý trí khó khăn. Nhưng mong cô giáo đừng thúc ép bản thân phải tha thứ và cao thượng ngay chính trong cảm xúc của mình. Cô giáo cần được tôn trọng tiến trình tổn thương cảm xúc và dần dần cắt nghĩa những cảm giác mơ hồ cô đang chịu: Nỗi nghi ngờ bản thân về vị thế của một nhà giáo, nỗi tự trách mình đã làm gì sai mà không nhận được sự bảo vệ, cảm giác cô độc giữa những đứa trẻ có lẽ cũng đang mơ hồ về trải nghiệm cảm xúc vừa qua.
Mong rằng bạn học sinh có hành vi sai trái sẽ được đồng hành trong một tiến trình để tháo gỡ dần những xung đột trong mình và thực sự nhìn lại những sự việc vừa qua. Mặc dù vậy, sự giáo dục cần một người làm điều sai chịu trách nhiệm tương ứng với hành vi của mình và phù hợp với khả năng nhận thức vấn đề cao nhất có thể.
Mong rằng những em học sinh chứng kiến sẽ không bị bỏ quên. Những em biểu hiện phản ứng sốc là những em có khả năng nói ra những điều đã chịu đựng. Những em mà hành vi bên ngoài dường như vô cảm cần được hướng dẫn để kết nối lại với nội tâm của mình. Nhưng với những em có chút ít cảm xúc khó gọi tên nhưng chỉ đủ an toàn để tỏ ra vô cảm, nếu không được chăm sóc tâm lý, có lẽ sự mơ hồ và hoài nghi bản thân và cuộc sống sẽ đi theo cùng các em.
Mong rằng khi người lớn chúng ta đặt câu hỏi cho con em mình: “Vì sao thấy thế mà không can thiệp?”, “Phải đi gọi người lớn chứ?”, “Sao kéo rèm lại?”, chúng ta thực sự hỏi để hiểu và đủ sự lắng nghe để các em mở lòng dần: “Vì bạn kia to lớn và cầm dao nên con sợ”, “Vì con quý bạn ấy”, “Vì con nghĩ trẻ em mới cần được bảo vệ, còn cô giáo là người lớn”, “Vì con sợ mất điểm thi đua của lớp”, “Vì con muốn được các bạn nhìn là người rất ngầu, chẳng bị ảnh hưởng gì bởi mấy chuyện to tát”, “Con không biết nữa, con không nghĩ gì được lúc đó cả”...
Những lời mở lòng này là sự cô đọng cho cả một tiến trình phức tạp mà các em đã trải qua. Nếu không được lắng nghe và cắt nghĩa, sự cô đọng sẽ bó cứng trong cảm giác mơ hồ và niềm tin lý trí của chính lời mở lòng ấy. Sự phức tạp của cảm xúc sống động hơn rất nhiều, thậm chí khó chịu đựng ngay cả với một người trưởng thành trong vị trí chứng kiến trực tiếp. Vì thế, sự phức tạp ấy cần được dùng lời để truyền tải ra.
Tôi cũng mong nhà trường và các gia đình không cho rằng sự việc chỉ cần giải quyết về mặt hành chính qua một số lần nỗ lực làm việc với các bên. Sự chú tâm và đồng hành với từng trải nghiệm làm người mới là nền móng để giáo dục thực hiện được sứ mệnh của mình.
