Cùng với hai nhà khoa học Mỹ John T. Schiller và Aimee R. Kreimer, GS. TS bác sĩ Maura Gillison được đánh giá là ba nhân tố đóng vai trò then chốt trong việc hiểu, phòng ngừa và kiểm soát ung thư do virus u nhú ở người (HPV) gây ra trên toàn cầu. Nếu như Schiller ghi nhận là kiến trúc sư của công nghệ giúp giảm hàng trăm nghìn ca ung thư cổ tử cung mỗi năm, Kreimer chứng minh hiệu quả vaccine HPV một liều, Gillison được cộng đồng khoa học nhớ đến như nhà nghiên cứu đầu tiên xác lập mối liên hệ nhân quả giữa HPV và ung thư vùng đầu cổ, qua đó tạo ra sự đổi hướng cho toàn bộ lĩnh vực. Kết quả này cũng đưa họ chiến thắng, giành giải chính VinFuture 2025 trị giá 3 triệu USD, tối 5/12 tại Hà Nội.
GS Maura Gillison cùng ba nhà khoa học trong lễ nhận giải tối 5/12 tại Hà Nội. Ảnh: Giang Huy
Chia sẻ sau ngày nhận giải, bà cho biết "cảm thấy may mắn", bởi, có rất nhiều bác sĩ đã dành nhiều năm để tìm hiểu cách virus gây ung thư, những loại ung thư nào do virus gây ra và làm thế nào để can thiệp vào quá trình bệnh lý ở mọi giai đoạn nhằm cải thiện cuộc sống cho người bệnh - đặc biệt là nỗ lực ngăn ngừa để họ không trở thành bệnh nhân ung thư ngay từ đầu. Bên cạnh đó, còn là nhiệm vụ quan trọng trong việc điều trị những người không may mắc bệnh, tìm ra phương pháp tối ưu để nâng cao chất lượng sống và cơ hội sống sót của họ.
Bà cho biết bà và nhóm nghiên cứu phải mất gần bốn thập kỷ sau khi được tiêm vaccine HPV mới bắt đầu nhìn thấy sự thay đổi rõ rệt trong tỷ lệ mắc ung thư hầu họng.
Thói quen quan sát và nghiên cứu mở đường sự nghiệp khoa học
Gillison sinh ra trong gia đình có truyền thống khoa học khi cha là bác sĩ nội khoa, mẹ làm trong lĩnh vực giáo dục và nghiên cứu hành vi. Trong một phỏng vấn với ASCO Post năm 2019, bà tự giới thiệu mình "ở Bắc Mỹ" thay vì quốc gia cụ thể, bởi gia đình di chuyển giữa Canada, Mexico và Mỹ theo công việc của cha.
"Tôi lớn lên không khác gì một con nhà lính, chỉ khác là cha tôi điều hành doanh nghiệp. Chúng tôi chuyển nhà thường xuyên, đến nỗi tôi chưa bao giờ thấy việc chuyển nhà là trải nghiệm tồi tệ", Gillison chia sẻ. "Nghe có vẻ khó khăn với một đứa trẻ, nhưng thực ra nó giúp tôi rất nhiều thứ".
Theo Gillison, việc di chuyển thường xuyên giúp bà tiếp xúc với nhiều môi trường sống khác nhau. Những chuyến đi dài, thay đổi không gian và nhịp sống liên tục đã giúp bà hình thành thói quen quan sát sức khỏe cộng đồng, sự khác biệt trong điều kiện bệnh tật cũng như mức độ tiếp cận y tế giữa các vùng.
Trong những cuộc trò chuyện với cha, bà sớm nhận ra tầm quan trọng của việc hiểu cơ chế bệnh học và tác động của yếu tố môi trường lên sức khỏe con người. Những chi tiết này không định hướng nghề nghiệp ngay lập tức, nhưng tạo ra nền tảng cho lựa chọn sau này khi bà bước vào lĩnh vực y học.
Bà theo học Đại học Duke chuyên ngành động vật học, tốt nghiệp năm 1987. Những môn học về sinh học hệ thống, tiến hóa và tương tác giữa sinh vật và môi trường giúp bà phát triển tư duy khoa học dựa trên cơ chế và bằng chứng. Trong giai đoạn này, bà tiếp xúc với các khóa học y sinh và dịch tễ, đặt nền cho hướng nghiên cứu về sau.
Sau đại học, Gillison chuyển sang học y tại Trường Y khoa Đại học Johns Hopkins, lấy bằng bác sĩ y khoa (MD) năm 1991. Trong thời gian này, bà tiếp xúc với các nghiên cứu về ung thư, bệnh truyền nhiễm và miễn dịch. Nhưng thay vì theo hướng lâm sàng thuần túy, bà quan tâm đến câu hỏi tại sao một số nhóm bệnh nhân phát triển ung thư trong khi các nhóm khác không. Đây cũng là thời điểm HPV được biết chủ yếu liên quan đến ung thư cổ tử cung, chưa có sự đánh giá trong ung thư vùng đầu - cổ.
Hoàn thành chương trình nội trú và nghiên cứu lâm sàng, Gillison tiếp tục theo học tiến sĩ dịch tễ tại Trường Y tế Công cộng Bloomberg thuộc Đại học Johns Hopkins và lấy bằng tiến sĩ y tế công cộng (DrPH) năm 2001. Luận án của bà tập trung phân tích vai trò của HPV trong một nhóm ung thư hầu họng - là công trình mở đường cho toàn bộ sự nghiệp nghiên cứu của bà về sau.
GS. TS bác sĩ Maura Gillison. Ảnh: Thanh Nguyễn
Bước ngoặt trong nghiên cứu HPV và ung thư
Ngay từ cuối thập niên 1990, Gillison đã tự đặt câu hỏi liệu virus HPV có thể là tác nhân trong một nhóm ung thư vùng đầu - cổ đang tăng lên ở nam giới tại Bắc Mỹ hay không, bởi khi đó, nhiều giả thuyết về hút thuốc hoặc rượu không giải thích trọn vẹn xu hướng này. Bà tiếp cận dữ liệu mô bệnh học, mẫu mô lưu trữ, kỹ thuật phân tử và hồ sơ lâm sàng, từ đó nhận ra nhóm bệnh nhân có yếu tố nhiễm HPV từ miệng có mô hình bệnh học và tiên lượng khác biệt.
Trong quá trình học tiến sĩ, Gillison đã gặp được Keerti Shah, chuyên gia về dịch tễ, hướng dẫn trực tiếp cho bà. Cả hai bắt đầu nghiên cứu về dự án vaccine điều trị, đồng thời đã thảo luận về những quan sát của Shah về HPV trong ung thư đầu và cổ. Trước đó, ông đã đọc một báo cáo ca bệnh trong đó HPV tìm thấy trong ung thư miệng, muốn tìm hiểu xem đây chỉ là sự cố đơn lẻ hay trường hợp phổ biến.
Năm 2000, Gillison xuất bản công trình nghiên cứu của mình, đăng trên Journal of the National Cancer Institute, lần đầu đưa ra bằng chứng mạnh mẽ về liên hệ giữa HPV-16 và ung thư hầu họng, khác biệt hoàn toàn với các nguyên nhân truyền thống như thuốc lá hay rượu. Trong đó, bài báo trình bày dữ liệu thực nghiệm gồm phát hiện DNA của virus HPV (chủng HPV-16) trong 25% các mẫu khối u vùng đầu cổ được thu thập; các mẫu khối u vùng oropharynx (khẩu hầu - gồm amidan và gốc lưỡi), tỷ lệ dương tính với HPV lên tới 57%; phân tích Southern blot (kỹ thuật sinh học phân tử để phát hiện trình tự DNA cụ thể trong một mẫu DNA phức tạp) và xét nghiệm PCR xác nhận bộ gene của virus đã tích hợp vào bộ gene của tế bào người. Nhóm đi đến kết luận: HPV là tác nhân gây ung thư đầu cổ, độc lập với thuốc lá và rượu - là nghiên cứu đầu tiên cung cấp bằng chứng phân tử học thuyết phục về mối quan hệ nhân quả này.
Bài báo nhanh chóng được cộng đồng khoa học quan tâm vì nó thay đổi nhận thức về nguyên nhân ung thư trong vùng này. Quan trọng hơn, nó sau đó đã thay đổi hoàn toàn cách phân loại, chẩn đoán và điều trị ung thư đầu cổ trên toàn cầu. Nhờ vậy, thế giới y khoa đã tách biệt ung thư đầu cổ dương tính với HPV và âm tính với HPV để có phác đồ điều trị riêng biệt, hiệu quả hơn.
Sau năm 2000, Gillison dành thập kỷ tiếp theo để củng cố bằng chứng dịch tễ học và giải thích cơ chế. Bà tiến hành các nghiên cứu dịch tễ học quy mô lớn tại Mỹ, chủ yếu về tỷ lệ ung thư vòm họng dương tính với HPV lại tăng nhanh chóng ở nam giới da trắng dù việc hút thuốc lá giảm, dự báo ung thư vòm họng do HPV ở nam giới sẽ vượt qua tỷ lệ ung thư cổ tử cung ở nữ giới vào năm 2020 (hiện được xác nhận chính xác), cũng như làm sáng tỏ cách HPV gây ung thư vòm họng khác với ung thư do thuốc lá.
Năm 2007, bà là tác giả chính của nghiên cứu đăng trên The New England Journal of Medicine. Công trình sử dụng dữ liệu phân tích ca - chứng (thiết kế nghiên cứu y khoa quan sát, hồi cứu dùng để tìm hiểu mối liên quan giữa yếu tố nguy cơ và bệnh hoặc kết quả sức khỏe cụ thể) và chỉ ra rằng nhiễm HPV miệng liên quan rõ rệt đến nguy cơ ung thư hầu họng. Nghiên cứu này không chỉ xác lập vai trò HPV mà còn cho thấy mô hình bệnh do HPV khác biệt so với ung thư do thuốc lá và rượu, từ biểu hiện mô học đến đáp ứng điều trị. Sự khác biệt về cơ chế này giải thích tại sao bệnh nhân ung thư do HPV đáp ứng tốt hơn với xạ trị và hóa trị so với bệnh nhân ung thư do thuốc lá.
Các nghiên cứu của Gillison giúp thay đổi hệ thống phân loại ung thư, với ung thư vòm họng được tách thành hai bệnh riêng biệt: dương tính và âm tính với HPV. Bà cũng khởi xướng và lãnh đạo các thử nghiệm lâm sàng nhằm giảm độc tính điều trị cho bệnh nhân, đồng thời cung cấp dữ liệu cho thấy gánh nặng bệnh tật của HPV đối với nam giới là rất lớn, là cơ sở quan trọng để Ủy ban Cố vấn về Thực hành Tiêm chủng (ACIP) của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC) Mỹ khuyến nghị tiêm vaccine HPV cho cả bé trai và nam giới trẻ tuổi.
Năm 2009, Gillison chuyển đến Đại học Bang Ohio, trở thành giáo sư, đảm nhiệm vai trò Chủ tịch Quỹ Jeg Coughlin về nghiên cứu ung thư, thành lập chương trình nghiên cứu toàn diện về sinh học ung thư đầu - cổ, tập trung vào bộ gene và miễn dịch học. Đến năm 2017, bà gia nhập MD Anderson Cancer Center (Texas) - trung tâm điều trị ung thư hàng đầu tại Mỹ. Bà cũng nhận nhiều giải thưởng lớn, gồm giải Richard and Hinda Rosenthal (2012) trao bởi Hiệp hội Nghiên cứu Ung thư Mỹ (AACR) về đóng góp trong việc liên kết virus HPV với ung thư vòm họng, hay giải thưởng Tưởng niệm David A. Karnofsky (2021) cao nhất của Hiệp hội Ung thư Lâm sàng Mỹ (ASCO).
Với những cống hiến của mình, GS. TS bác sĩ Gillison được đánh giá là điển hình của mô hình bác sĩ - nhà khoa học. Sự nghiệp của bà không chỉ dừng lại ở các bài báo trên tạp chí y khoa mà trực tiếp dẫn đến một loạt thay đổi với tác động sâu rộng, gồm thay đổi nhận thức, thay đổi cách phòng ngừa, thay đổi chẩn đoán và thay đổi cách thức điều trị.
