Thoạt nhìn, củ lùn trông giống khoai tây hay củ từ, dạng tròn hoặc hình trứng, cuống dài liên kết với nhau thành từng chùm. Củ lùn có vỏ mỏng, màu vàng nhạt, nhiều tua rễ phụ bám xung quanh.
Bên trong ruột củ lùn có màu trắng, phần lõi đục hơn. Cũng thuộc nhóm củ tinh bột như khoai nhưng củ lùn lại giòn, ngọt mát, có nhiều chất xơ.
Củ lùn được trồng nhiều ở các tỉnh miền Tây như Hậu Giang, Cần Thơ, Đồng Nai, Tây Ninh và nhất là Long An. Có nơi gọi loại củ này là củ năng tàu, củ sâm lùn, thích hợp trồng ở loại đất pha cát hay đất gò cao.
Anh Azid Giàu (hiện công tác tại Bảo tàng - Thư viện tỉnh Long An), một người thích tìm hiểu và chia sẻ về văn hóa, ẩm thực và du lịch cho biết: Củ lùn khi còn non ăn giòn như củ năng (mã thầy), vị ngọt thanh.
Củ càng già thì càng nhiều tinh bột, ăn bùi hơn, thoang thoảng mùi thơm.
"Củ lùn được xem là đặc sản dân dã của Long An bởi mỗi năm, nông dân chỉ thu hoạch được một lần, kéo dài 2-3 tháng, chứ không phải lúc nào cũng có như khoai.
Ngoài ra, củ lùn chỉ trồng được ở một số vùng nhất định, sản lượng không nhiều nên giá thành cao. Hương vị của củ lùn thơm ngon, có thể chế biến thành nhiều món ăn giải nhiệt mùa nóng", anh Giàu cho biết.
 |
 |
Ở Long An, du khách sẽ bắt gặp nhiều sạp củ lùn ở chợ nông sản Thạnh Hóa. Giá củ lùn tại đây từ 35.000-45.000 đồng/kg. Tại TPHCM, củ lùn có giá tới 50.000-70.000 đồng/kg và 90.000 đồng/kg luộc sẵn.
Loại củ này thường được trồng vào đầu mùa mưa ở miền Tây. Cây mọc thành bụi cao khoảng 1m, lá màu xanh (giống như lá nghệ), dài khoảng 20-30 cm, cuống lá đứng thành bẹ bao phủ thân.
Nếu ở vùng đất xốp, màu mỡ và được người trồng, bón phân đầy đủ, mỗi gốc có thể cho ra vài chục củ.
Khi khóm lá ngả vàng, người nông dân bắt đầu thu hoạch (thường vào tháng 11 âm lịch hằng năm). Nếu để ở nơi thoáng đãng, khô ráo, củ lùn có thể trữ tới 3 tháng.
Theo anh Giàu, củ lùn thường được luộc hoặc hấp lên. Củ lùn không chóng mềm như khoai mà phải luộc lâu mới hết sượng. Khi củ chín, vỏ sẽ tự tróc, nứt ra. Người ăn chỉ khều nhẹ là tách được lớp vỏ, để lộ ra phần ruột nhẵn mịn.
Cũng có gia đình cầu kỳ, thường luộc, hấp củ lùn cùng lá dứa, ít muối. Khi chín, củ lùn tỏa mùi thơm nức của lá dứa, hấp dẫn người ăn. Phần ruột củ lùn ăn giòn giòn, thơm ngọt, nhiều nước, không bị bở.
Củ lùn có thể được chế biến thành nhiều món ngon như: Chè củ lùn, gà om củ lùn, củ lùn làm thành bột để pha nước uống như bột sắn…
"Chè củ lùn đậu xanh là món ăn giải nhiệt mùa nắng nóng rất ngon miệng, tốt cho sức khỏe", anh Giàu cho biết.
Để làm món chè, củ lùn được luộc chín, bóc sạch vỏ rồi bổ đôi, bổ ba. Đậu xanh được nấu cho chín mềm thì cho củ lùn vào, chờ sôi thêm thì cho đường thốt nốt/đường phèn vào để tạo ngọt.
