Để tăng khả năng thi hành 3 luật giáo dục trong thực tiễn

NHỮNG THÁCH THỨC LỚN TRIỂN KHAI TRONG THỰC TIỄN

Việc sửa đổi đồng bộ 3 luật này không chỉ thể hiện quyết tâm cải cách của nhà làm luật mà còn đặt ra những thách thức lớn về triển khai pháp luật trong thực tiễn.

Điểm đột phá lớn nhất trong luật Giáo dục nghề nghiệp sửa đổi là việc bổ sung trung học nghề cùng bậc học với THPT. Theo quy định tại điều 6 và điều 35 của luật Giáo dục, trung học nghề dành cho người học tốt nghiệp lớp 9, tích hợp kiến thức cốt lõi của chương trình THPT và chuyên môn nghề. Bằng trung học nghề được ghi nhận trong danh mục văn bằng giáo dục quốc dân cho phép học liên thông lên ĐH, CĐ, trung cấp.

Về mặt pháp lý, quy định này giải quyết được bài toán liên thông trong hệ thống giáo dục quốc dân. Tuy nhiên câu hỏi đặt ra là Bộ GD-ĐT sẽ quy định cụ thể như thế nào về chuẩn chương trình đào tạo, cấu trúc chương trình, khối lượng học tập của trung học nghề? Luật chỉ đưa ra khung pháp lý rộng, giao toàn bộ cho văn bản dưới luật. Điều này tạo tính linh hoạt nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro về chất lượng nếu không có tiêu chuẩn chặt chẽ.

ẢNH: NHẬT THỊNH

Thực tế VN từng có mô hình trung học nghề từ giai đoạn Nghị định 90-CP năm 1993 và Thông tư 45/1998/TT-BGD-ĐT. Sau các đợt sửa luật Giáo dục từ cuối thập niên 1990, mô hình này dần bị thay thế bởi các loại hình THCN, trung cấp nghề và biến mất trong hệ thống văn bản hiện hành. Việc hồi sinh mô hình này lần này có khác gì không? Về khung pháp lý chung luật Giáo dục nghề nghiệp và các nghị định về kiểm định chất lượng đã quy định điều kiện cơ sở vật chất, đội ngũ và cơ chế bảo đảm chất lượng cho cơ sở giáo dục nghề nghiệp nói chung. Tuy nhiên hiện chưa có quy định chi tiết riêng cho bậc trung học nghề, một mô hình tích hợp văn hóa và nghề. Nếu không được chuẩn hóa kỹ về chương trình, cơ sở vật chất và năng lực giảng viên, trung học nghề có nguy cơ bị xem như THPT hạng hai trong nhận thức xã hội.

Luật sửa đổi luật Giáo dục quy định Bộ trưởng Bộ GD-ĐT quyết định một bộ sách giáo khoa (SGK) giáo dục phổ thông sử dụng thống nhất toàn quốc, dự kiến áp dụng từ năm học 2026 - 2027. Luật giao Chính phủ quy định việc miễn phí SGK cho học sinh; nghị quyết của Quốc hội về đột phá giáo dục đặt mục tiêu hoàn thành việc cung cấp miễn phí SGK vào năm 2030.

Từ góc độ pháp lý, luật cho phép Bộ trưởng Bộ GD-ĐT lựa chọn phương án biên soạn một bộ sách mới hoặc lựa chọn, chỉnh lý từ các bộ sách hiện hành. Đây là quyền hạn rất lớn mà không có quy định cụ thể về quy trình, tiêu chí lựa chọn, cơ chế giám sát. Việc tập trung quyền quyết định vào một cá nhân, dù là người đứng đầu ngành, sẽ tiềm ẩn rủi ro về minh bạch và công bằng.

Từ 1.1.2026, luật quy định không còn cấp bằng tốt nghiệp THCS, thay bằng xác nhận hoàn thành chương trình vào học bạ. Về mặt kỹ thuật pháp lý, đây là việc đơn giản hóa thủ tục hành chính, giảm chi phí cho nhà nước và người dân. Tuy nhiên, luật chưa quy định rõ cơ chế xác minh, chứng thực khi học sinh cần chứng minh trình độ học vấn trong các giao dịch dân sự, lao động hay di cư. Hơn nữa, quy định này có thể tạo ra khoảng trống pháp lý khi hiện nay nhiều văn bản pháp luật khác như bộ luật Lao động, các thông tư về tuyển dụng công chức, viên chức vẫn yêu cầu bằng tốt nghiệp THCS trở lên. Việc bỏ cấp bằng THCS có thể dẫn đến mâu thuẫn, chồng chéo với các quy định này nếu không được rà soát, sửa đổi đồng bộ.

Luật Giáo dục ĐH sửa đổi khẳng định quyền tự chủ đầy đủ, toàn diện cho các cơ sở giáo dục ĐH không phụ thuộc vào mức độ tự chủ tài chính. Quan điểm chuyển từ tự chủ là tự lo sang "nhà nước và cơ sở giáo dục ĐH cùng chăm lo". Về mặt lý thuyết pháp luật, đây là bước tiến quan trọng. Tuy nhiên trong thực tiễn thi hành pháp luật, tự chủ không có nghĩa là tự do. Luật quy định cơ sở giáo dục ĐH phải công khai minh bạch hoạt động, tài chính và chịu kiểm định chất lượng bắt buộc, nhưng cơ chế giám sát, xử lý vi phạm như thế nào? Luật chưa có quy định cụ thể về hệ thống thanh tra, kiểm tra và chế tài đủ mạnh để ngăn chặn lạm dụng quyền tự chủ.

Điểm đáng chú ý khác là luật phân định rõ ranh giới học thuật về đào tạo bác sĩ nội trú, bác sĩ chuyên khoa do Bộ Y tế quản lý và không được công nhận tương đương bằng thạc sĩ, tiến sĩ. Chính phủ giải trình rõ ràng không có cơ sở khoa học và không có tiền lệ quốc tế. Đây là ví dụ điển hình về cách nhà làm luật cân bằng giữa quyền lợi và chuẩn mực chuyên môn.

ảnh: Phạm Hữu

CẦN SỚM BAN HÀNH ĐẦY ĐỦ VĂN BẢN HƯỚNG DẪN CHI TIẾT

Ba luật có hiệu lực từ 1.1.2026, chỉ còn chưa đầy một tháng. Trong khi đó theo quy định của luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật, mỗi luật cần hàng chục, thậm chí hàng trăm văn bản hướng dẫn để có thể thi hành. Với 3 luật giáo dục, khối lượng văn bản cần ban hành là rất lớn.

Hơn nữa, thực tế nguồn lực giáo dục vẫn còn nhiều hạn chế. Cả nước thiếu hơn 20.000 giáo viên các bộ môn như tin học, tiếng Anh, mỹ thuật, âm nhạc. Trong bối cảnh này việc triển khai trung học nghề, một mô hình đòi hỏi giáo viên vừa có năng lực giảng dạy văn hóa vừa có kỹ năng nghề càng trở nên khó khăn hơn.

Những người hành nghề luật đánh giá cao tinh thần cải cách và quyết tâm của nhà làm luật trong việc hoàn thiện hệ thống pháp luật giáo dục. Tuy nhiên thành công của cải cách pháp luật không chỉ nằm ở việc thông qua văn bản mà còn ở khả năng thi hành trong thực tiễn.

Vì thế, Chính phủ và Bộ GD-ĐT khẩn trương ban hành đầy đủ văn bản hướng dẫn chi tiết, đặc biệt là quy định về trung học nghề, một bộ SGK và cơ chế tự chủ ĐH; rà soát toàn bộ hệ thống văn bản pháp luật có liên quan để đảm bảo tính đồng bộ, tránh mâu thuẫn, chồng chéo; xây dựng lộ trình triển khai khả thi, có thể xem xét thí điểm trước khi áp dụng rộng rãi; tăng cường giám sát, đánh giá tác động của chính sách để kịp thời điều chỉnh.

Điều quan trọng nhất lúc này là sự phối hợp đồng bộ giữa các cơ quan nhà nước, cam kết về nguồn lực từ Chính phủ và ý thức trách nhiệm của toàn xã hội trong việc giám sát thi hành pháp luật.