Ông Hoàng Việt Trung, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế, cho biết, trong thời gian tới, đơn vị này sẽ di chuyển đến địa điểm làm việc mới, trả lại không gian di tích Viện Cơ mật (hay còn gọi là Tam Tòa, phường Phú Xuân, thành phố Huế), trước đây là một cơ quan trọng yếu của triều đình nhà Nguyễn.
Theo ông Trung, đơn vị sẽ xây dựng phương án chỉnh trang và khai thác các dịch vụ phù hợp để phát huy di tích Viện Cơ mật, định hướng nơi đây trở thành một địa chỉ giáo dục di sản cho các thế hệ trẻ.
Di tích Viện Cơ mật triều Nguyễn hiện nằm tại số 33 Tống Duy Tân, phường Phú Xuân, thành phố Huế (Ảnh: Vi Thảo).
Trong tương lai, di tích Viện Cơ mật sẽ kết nối với cụm công trình Quốc Tử Giám triều Nguyễn (sau trùng tu), Bảo tàng Cổ vật Cung đình, cũng như các di tích khác ở góc Đông Nam Hoàng thành Huế, tạo thành một không gian văn hóa, lịch sử, giáo dục độc đáo, đẳng cấp quốc tế, phục vụ du khách và người dân.
Theo tư liệu lịch sử, vị trí Viện Cơ mật (hay Tam Tòa) hiện nay từng là nơi chúa Nguyễn Phúc Khoát chọn để xây dựng thủ phủ Phú Xuân vào năm 1738.
Sau khi xây dựng xong, nơi đây trở thành trung tâm văn hóa chính trị xứ Đàng Trong của các chúa Nguyễn cho đến năm 1775. Sau đó, thủ phủ bị quân Trịnh chiếm đóng (1775-1786), rồi trở thành kinh đô của triều đại Tây Sơn (1786-1801).
Nhiều cổ vật quý hiếm đã được trưng bày tại Viện Cơ mật nhân ngày Di sản văn hóa Việt Nam (Ảnh: Vi Thảo).
Năm 1802, vua Gia Long lên ngôi, thủ phủ Phú Xuân bị triệt giải, vị trí này được dùng để xây chỗ ở cho Hoàng tử Đảm (sau này là Vua Minh Mạng).
Năm Minh Mạng thứ 20 (1839), khu đất này được lấy lại để xây quốc tự Giác Hoàng, ngôi chùa được Vua Thiệu Trị liệt vào danh sách 20 thắng cảnh của đất thần kinh thời bấy giờ.
Theo nhà nghiên cứu văn hóa Nguyễn Xuân Hoa, dấu tích còn lưu lại của chùa Giác Hoàng hiện nay là giếng nước Phương Thanh, xây bằng đá thanh.
Khi Kinh đô Huế thất thủ (1885), triều đình đã cho di chuyển tất cả tượng Phật và đồ thờ của chùa Giác Hoàng đến quốc tự Diệu Đế (đường Bạch Đằng, phường Phú Xuân).
Giếng Phương Thanh, dấu tích còn sót lại của quốc tự Giác Hoàng, một trong 20 thắng cảnh Kinh đô Huế trước đây (Ảnh: Vi Thảo).
Toàn bộ kiến trúc của chùa Giác Hoàng bị thực dân Pháp cho hạ giải để xây dựng 3 tòa nhà mới, gồm Viện Cơ mật, Bảo tàng Kinh tế và Văn phòng hộ lý các bộ, được gọi chung là Tam Tòa, hoàn thành năm 1903, dưới thời vua Thành Thái.
Từ năm 1955 đến 1975, dưới chế độ cũ, hai dãy nhà hai bên trở thành văn phòng của các cơ quan tư pháp địa phương, còn tòa nhà chính (tức Viện Cơ mật) được dùng làm nơi xét xử các vụ án từ sơ thẩm đến thượng thẩm.
Năm 1975-1976, Ủy ban Quân quản Trị Thiên Huế đóng và làm việc tại khu vực này. Giai đoạn 1976-1989, Tam Tòa trở thành trụ sở của Tỉnh ủy tỉnh Bình Trị Thiên, rồi Tỉnh ủy tỉnh Thừa Thiên Huế.
Tháng 10/2000 đến nay, Tam Tòa được chuyển giao, trở thành trụ sở làm việc của Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế.
Di tích Viện Cơ mật được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch) xếp hạng di tích cấp quốc gia vào năm 2004.
Theo các nhà nghiên cứu, Viện Cơ mật được vua Minh Mạng cho thành lập năm 1834 để tham khảo những vấn đề trọng mật, nhất là về mặt quân sự.
Viện Cơ mật lúc đầu đặt ở nhà Tả Vu (bên trong Hoàng thành Huế). Sau khi Kinh đô Huế thất thủ năm 1885, cơ quan này phải dời qua dinh của bộ Lễ, rồi bộ Binh (trụ sở Lục Bộ trên đường Nguyễn Chí Diểu, phường Phú Xuân hiện nay) và cuối cùng chuyển về khuôn viên chùa Giác Hoàng năm 1903.
