Như tin đã đưa, cổ đông Tesla vừa thông qua đề xuất trao cho Elon Musk một gói thù lao trị giá 1.000 tỷ USD nếu ông đạt những mục tiêu “trên trời” trong vòng 1thập kỷ tới. Đề xuất mà công ty gửi cổ đông đang dựa trên giả định: Phần thưởng tiền bạc càng lớn thì nỗ lực càng nhiều.
Tất nhiên, khuyến khích tài chính có sức mạnh cực lớn. Nhưng khả năng tạo động lực của tiền có vô hạn không? Liệu Musk có làm việc kém hăng hái hơn nếu chỉ được đề nghị, giả sử, 100 tỷ USD hay 1 tỷ USD? Còn 1 USD thì sao?
Giả định rằng con người được thúc đẩy mạnh mẽ nhất bởi tiền là một tiên đề nền tảng của kinh tế học, thấm vào đa số quyết sách công và kinh doanh. Đây là chân lý neo cho các lập luận ủng hộ lương CEO ngày một cao, thuế lãi vốn thấp hơn, yêu cầu lao động đổi lấy phúc lợi Medicaid, và vô số chính sách khác.
Nhưng nghiên cứu của các nhà kinh tế và tâm lý học cho thấy bức tranh phức tạp hơn nhiều về cách phần thưởng bằng tiền và các phần thưởng khác tác động tới nỗ lực.
Esther Duflo và Abhijit Banerjee, hai giáo sư MIT. từng đồng nhận Nobel Kinh tế lập luận rằng tác động của “củ cà rốt” tài chính thường bị phóng đại. Những doanh nhân giàu có thích nghĩ “chúng tôi là điểm tựa của nền kinh tế, thiếu chúng tôi mọi thứ sẽ sụp đổ”, ông Banerjee nói. “Câu chuyện đó đặc biệt hấp dẫn với người giàu và họ nói thế không ngừng nhưng tôi không nghĩ có nhiều bằng chứng cho lập luận đó”.
Gần như không có chứng cứ cho thấy các công ty do những CEO được trả lương cao nhất dẫn dắt lại có thành quả cổ phiếu dài hạn tốt nhất. Một nghiên cứu gần đây xem 10 công ty giá trị nhất trên sàn Nasdaq giai đoạn 2017–2022, bao gồm cả thời kỳ đại dịch, kết luận rằng trả cho CEO cao hơn đáng kể so với chủ tịch công ty, các lãnh đạo khác hoặc nhân viên trung bình không làm tăng lợi nhuận của doanh nghiệp. Một nghiên cứu khác theo dõi 429 công ty lớn của Mỹ suốt một thập kỷ phát hiện: Tổng lợi nhuận cổ đông ở các công ty có mức trả CEO dưới trung bình ngành lại tốt hơn các công ty trả trên mức trung bình.
Thù lao quá cao đôi lúc còn dẫn đến sự tự tin thái quá và các quyết định tệ. Một số nhà tâm lý học thấy rằng áp lực “được ăn cả ngã về không” dễ khiến con người “khớp”.
Tesla đang đề xuất cho Musk một gói thù lao dựa trên cổ phiếu có thể gần 1 nghìn tỷ USD nếu ông đạt các mục tiêu tham vọng, trong đó có sản xuất một triệu robot hình người và nâng định giá cổ phiếu của công ty lên khoảng gấp sáu lần, đạt 8,5 nghìn tỷ USD.
Dan Ariely, nhà kinh tế học hành vi tại Duke, gợi ý một thử nghiệm tư duy: “Hãy hình dung một ngày của Elon Musk khi ông nhận 1 nghìn tỷ USD so với 1 tỷ USD. Ông ấy thức dậy và làm gì khác đi? Uống nhiều cà phê hơn, ngủ ít hơn, ngủ nhiều hơn, tập ít hơn, nói chuyện với người khác, suy nghĩ chăm hơn. Cụ thể ông sẽ làm gì?”
“Ở cấp độ này, tôi không thấy có cách nào để dùng thêm tiền mà khiến họ làm việc khác đi”, ông Ariely nói về việc dùng khuyến khích tài chính để buộc giới siêu giàu làm việc chăm hơn.
Nghiên cứu cho thấy những động lực khác cũng cực mạnh: Thôi thúc nội tại để đạt thành tựu, giúp người khác hoặc để lại dấu ấn; khao khát tự hoàn thiện, trở thành người giỏi nhất; nhu cầu kết nối, được xã hội công nhận, tôn trọng và nổi tiếng; mong muốn kiểm soát, chinh phục, trả đũa hay đáp lễ; nỗi sợ bị từ chối. Hãy nghĩ tới vận động viên Olympic, nhiều người là kỷ lục gia nhưng họ không được trả tiền cho các thành tích trên sân đấu.
Bản thân Musk vốn không nhận lương CEO Tesla trong nhiều năm cũng nói ông quan tâm quyền lực hơn tiền. Gói quyền chọn cổ phiếu là cách để có điều đó. Gói này sau thuế rốt cuộc sẽ cho phép ông nắm khoảng 25% cổ phần Tesla - đủ lớn để rất khó bị đánh bại trong bất kỳ cuộc bỏ phiếu cổ đông nào. Hiện Musk sở hữu khoảng 15% cổ phần Tesla và đã dọa rời công ty nếu không đạt được điều mình muốn.
“Nếu chúng ta xây dựng đội quân robot này, liệu tôi có ít nhất ảnh hưởng mạnh mẽ đối với đội quân đó không?” Musk nói. “Tôi không thoải mái khi xây đội quân robot nếu tôi không có tối thiểu một ảnh hưởng mạnh”.
Hội đồng quản trị Tesla, trong đó có em trai Musk và vài người bạn của tỷ phú này thì lập luận gói thù lao là sống còn với tương lai công ty và sẽ giữ Musk tập trung vào các mục tiêu khó nhằn. “Musk xứng đáng với khoản thù lao này”, bà Robyn Denholm, chủ tịch HĐQT nói, “vì ông ấy đang làm những điều chưa ai làm, những điều thúc đẩy nhân loại tiến lên”.
Lập luận đó có thể đúng. Nhưng câu hỏi là: Liệu các nhà đổi mới vĩ đại của nhân loại như Gutenberg, Newton, Einstein, Pasteur, Edison, Bell, Steve Jobs hay thậm chí Nikola Tesla có làm được nhiều hơn nếu mức lương khá hơn không?
Theo: NYTimes
