Giáo sư Harvard bàn Truyện Kiều: Gen Z "lạc nhịp" vì khác biệt tư duy?

Khi khoảng cách thế hệ là một thách thức

Tại buổi lễ trao chứng nhận Liên hiệp các hội UNESCO thế giới cho Trường Đại học Hoa Sen, Giáo sư Trương Nguyện Thành, Phó Chủ tịch Hội đồng Cố vấn nhà trường, đặt vấn đề về sự khác biệt tư duy, thế hệ với các diễn giả và khách mời quốc tế trong cuộc thảo luận sôi nổi về thách thức trong việc cảm thụ và chuyển ngữ kiệt tác Truyện Kiều của đại thi hào Nguyễn Du.

Theo ông Thành, câu chuyện không chỉ dừng lại ở rào cản ngôn ngữ mà còn là sự khác biệt sâu sắc về văn hóa và tư duy giữa các thế hệ.

Lấy ví dụ về tình yêu, ông phân tích thời ông bà, cha mẹ, tình yêu mang nhiều sự e ấp, gìn giữ; việc cầm tay hay trao nhau nụ hôn có thể mất đến hàng tháng, thậm chí cả năm trời tìm hiểu. Ngược lại, với giới trẻ hiện nay (gen Z), quan niệm và tốc độ trong tình yêu đã khác biệt rất nhiều.

Chính vì vậy, để một người trẻ hiện đại hiểu được bối cảnh văn hóa lịch sử, những trắc trở trong lễ giáo phong kiến và cả những ẩn dụ, điển tích tinh tế mà Nguyễn Du gửi gắm là điều không hề dễ dàng.

“Vậy làm sao để một bạn trẻ gen Z, đọc Truyện Kiều mà có thể hiểu được bối cảnh văn hoá, lịch sử, hiểu được tất cả những trăn trở đó?”, câu hỏi của ông Thành đã gợi mở nhiều suy ngẫm.

Thách thức này càng trở nên cam go hơn khi chuyển ngữ Truyện Kiều sang tiếng Anh. Vấn đề lớn nhất của các bản dịch thường nằm ở việc làm "rơi rớt" các yếu tố văn hóa.

Nhiều dịch giả khi chuyển ngữ từ tiếng Việt sang tiếng Anh thường quá chú trọng vào từ ngữ mà quên mất bối cảnh văn hóa. Cùng với đó, việc dùng các phép ẩn dụ của phương Tây để giải thích cho văn hóa phương Đông đôi khi tạo ra sự khập khiễng, khiến người đọc quốc tế khó nắm bắt được cái "hồn" của nguyên tác nếu họ không có sự am hiểu nhất định về văn hóa Việt Nam.

Tiếp nối câu chuyện, Giáo sư John Stauffer - Khoa Anh văn, Đại học Harvard - đã đưa ra những nhận định sâu sắc về giá trị của việc dịch thuật văn học cổ điển. Ông thừa nhận có một sự khác biệt to lớn giữa bối cảnh thế kỷ XIX của Nguyễn Du và thế giới hiện đại ngày nay.

Tuy nhiên, Giáo sư khẳng định: "Sức mạnh độc đáo của việc dịch thuật các tác phẩm thơ ca chính là khả năng kết nối. Nó giúp chúng ta hiểu, tái hiện và liên kết quá khứ với hiện tại và tương lai".

Theo ông, khoảng cách thế hệ là điều tất yếu. Những hành động được xem là chuẩn mực văn hóa ở thời đại này có thể hoàn toàn xa lạ ở thời đại khác. Do đó, việc người trẻ đọc và cảm thụ trọn vẹn các biện pháp nghệ thuật trong văn học cổ là một thử thách lớn, nhưng cũng đầy thú vị.

"Hành trình dịch thuật và cảm thụ văn học chính là cách để chúng ta giữ cho hiện tại kết nối với quá khứ. Từ đó, chúng ta đúc kết được những giá trị, hành trang mà thế hệ kế thừa có thể sử dụng trong tương lai", người điều phối chia sẻ.

“Cú sốc” từ bản dịch lỗi đến quyết tâm "giải cứu" Truyện Kiều

Chia sẻ về cái nhìn mới mẻ về giá trị toàn cầu kiệt tác của đại thi hào Nguyễn Du, vị giáo sư Đại học Harvard cho rằng Truyện Kiều mang bản chất của một thiên anh hùng ca. Đó là hành trình vượt qua những trở ngại và đau khổ để hướng đến một xã hội tốt đẹp và nhân văn hơn cho con người và muông thú.

Ông chia sẻ, mỗi lần đọc, ông đều cảm thấy mình "trở thành một người tốt hơn, một người nhân văn hơn" và hiểu Việt Nam hơn, nhấn mạnh sức mạnh chuyển hóa mà tác phẩm mang lại.

Theo vị giáo sư, vẻ đẹp lớn nhất của tác phẩm nằm ở ngôn ngữ, một thứ ngôn ngữ có sức mạnh biến đổi người đọc, khiến ta suy nghĩ về bản thân theo cách mới và mở rộng khả năng thấu cảm với người khác.

Ông nhận định, Truyện Kiều không phải cổ tích; nó chứa những cảnh đời đau đớn, phản ánh những bi kịch mà con người phải đối diện. Nhưng chính quá trình vượt qua định mệnh, chống lại cảm giác bất lực trước số phận, mới đem lại giá trị nhân sinh sâu sắc của tác phẩm.

Theo ông, thơ ca và văn học có khả năng tái tạo và hồi sinh tinh thần mạnh mẽ, giúp con người vượt qua nghịch cảnh. Ông chỉ ra một đặc điểm của mọi tác phẩm vĩ đại xuất hiện rõ nét trong Truyện Kiều đó là khi đọc xong, người ta bị thôi thúc quay lại từ đầu.

Chia sẻ về động lực triển khai dự án dịch Truyện Kiều sang tiếng Anh phiên bản thứ 20, Nhà thơ - dịch giả Nguyễn Đỗ cho hay điều này xuất phát từ "cú sốc" về cuốn tuyển thơ tam ngữ (Anh, Pháp, Việt) dịch Truyện Kiều, mà ông vô tình đọc được hai năm trước tại Việt Nam.

Ông cho biết bản thân đã bất ngờ đọc được những câu dịch không truyền tải được ngụ ý của bản gốc.

"Tôi nghĩ tôi thương cho Truyện Kiều quá...", ông Nguyễn Đỗ bày tỏ.

Chính khoảnh khắc đó đã khiến ông nảy ra ý định phải làm một bản dịch mới, nghiêm túc và xứng tầm. Dự án từ đó ra đời với cái tên khác biệt: The Soul of Kieu (Linh hồn của Kiều), thay vì The Tale of Kieu (Câu chuyện của Kiều) như truyền thống.

Dịch giả Nguyễn Đỗ thẳng thắn chia sẻ: "Dịch Truyện Kiều rất khó và mất rất nhiều thời gian. Khi dịch Truyện Kiều hoặc dịch văn học Việt Nam, cần phải hiểu về tiếng Việt và tiếng Việt cổ".

Theo ông, để bản dịch Truyện Kiều được thành công, cần phải đạt tiêu chí "3 trong 1", bao gồm việc có hiểu biết về thơ như một nhà thơ, phải có vốn tiếng Anh trôi chảy, phải truyền đạt được tinh thần xúc cảm.