Hiện tượng dân gian, tín hiệu cảnh báo khí hậu
Theo Tạp chí Khoa học Đại học sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, ở Nam Bộ, Tây Nguyên và vùng hạ lưu sông Mekong, mỗi năm vào khoảng tháng 7–8, người dân thường xuyên gặp phải hiện tượng "hạn bà chằn" là các đợt khô hạn kéo dài từ 5 đến10 ngày giữa mùa mưa, tuy bầu trời vẫn trong mùa mưa. Những đợt khô hạn này khiến đầu mùa mưa thiếu nước nghiêm trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh hoạt và sản xuất nông nghiệp.
Mỗi năm vào khoảng tháng 7–8, Nam Bộ thường xuyên gặp phải hiện tượng "hạn bà chằn" là các đợt khô hạn kéo dài từ 5 đến10 ngày giữa mùa mưa. (Ảnh: Sao Star)
Nguyên nhân gây ra "hạn bà chằn"
Các nghiên cứu nhận định rằng hiện tượng "hạn bà chằn" xảy ra khi:
- Áp cao cận nhiệt đới từ đại dương Thái Bình Dương kéo vào, kết hợp với áp thấp nóng từ phía Tây, gây giảm mây, bức xạ mạnh, ít mưa.
- Gió mùa Tây Nam suy yếu hoặc bị đẩy lùi, nhường chỗ cho gió Đông Nam khô nóng, làm cho khu vực Nam Bộ và Đồng bằng sông Cửu Long trải qua thời tiết khô ráo giữa thời điểm vẫn trong mùa mưa.
Nhìn từ thế giới: Hạn khô và nắng nóng ngay trong mùa mưa
Dù không gọi là "hạn bà chằn", các nhà khoa học quốc tế đã ghi nhận hiện tượng tương tự ở nhiều nước nhiệt đới như Việt Nam. Theo đó, trong mùa mưa vẫn có thể xuất hiện những khoảng thời gian nhiều ngày không mưa, trời nắng gắt, oi bức, thậm chí nhiệt độ tăng cao đột ngột. Đây được gọi là giai đoạn khô giữa mùa mưa hoặc nắng nóng bất thường trong mùa mưa.
Một nghiên cứu về khu vực Đông Dương (bao gồm Việt Nam, Lào, Campuchia, Thái Lan) được đăng tải trên Research Gate cho thấy, do ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, các đợt khô hạn như vậy đang xảy ra thường xuyên hơn và kéo dài hơn. Cụ thể, trung bình mỗi 10 năm, thời gian khô không mưa giữa mùa mưa có thể kéo dài thêm gần 1 ngày. Nếu nhiệt độ toàn cầu tiếp tục tăng, các đợt hạn ngắn này sẽ ngày càng khắc nghiệt hơn.
Dù không gọi là "hạn bà chằn", các nhà khoa học quốc tế đã ghi nhận hiện tượng tương tự ở nhiều nước nhiệt đới như Việt Nam. (Ảnh: Nhân dân)
Tại Việt Nam, dữ liệu khí tượng quốc tế cũng ghi nhận số ngày nắng nóng trên 35 độ C đang tăng cả về số lượng và cường độ, đặc biệt tại khu vực phía Nam như TP.HCM, Đồng bằng sông Cửu Long. Điều này được lý giải là do sự kết hợp của biến đổi khí hậu toàn cầu và tình trạng đô thị hóa nhanh khiến nhiệt độ tại các thành phố lớn nóng hơn vùng nông thôn.
Ủy hội sông Mekong (Mekong River Commission), tổ chức giám sát môi trường và khí hậu trong khu vực cũng cảnh báo rằng: những đợt nắng hạn bất thường trong mùa mưa sẽ trở thành vấn đề đáng lo ngại với người dân sống quanh hạ lưu sông Mekong, nhất là tại Đồng bằng sông Cửu Long, nơi phụ thuộc rất lớn vào lượng mưa và nước từ thượng nguồn.
Tác động lên nông nghiệp và đời sống cộng đồng
Những đợt "hạn bà chằn" tuy diễn ra trong thời gian ngắn nhưng gây ảnh hưởng đáng kể đến nhiều mặt của đời sống. Trong nông nghiệp, khô hạn giữa mùa mưa khiến cây lúa thiếu nước, dễ bị cháy lá, xì phèn và giảm năng suất, thậm chí mất trắng mùa vụ nếu hạn kéo dài. Đồng thời, đất khô nứt gây hư hại kênh mương, làm hệ thống tưới tiêu hoạt động kém hiệu quả. Về sức khỏe, nhiệt độ tăng cao và tia UV mạnh trong những ngày nắng gắt khiến nguy cơ say nắng, sốc nhiệt gia tăng, nhất là ở đô thị. Mặt khác, tình trạng thiếu nước sinh hoạt và áp lực lên hạ tầng thủy lợi cũng làm gia tăng rủi ro về an ninh lương thực tại nhiều địa phương, đặc biệt là vùng Đồng bằng sông Cửu Long.
Những đợt "hạn bà chằn" tuy diễn ra trong thời gian ngắn nhưng gây ảnh hưởng đáng kể đến nhiều mặt của đời sống. (Ảnh: Tiền Phong)
Dù vậy, thời tiết khô ráo trong khoảng thời gian ngắn cũng có mặt tích cực nhất định. Đây là thời điểm thuận lợi để thu hoạch và phơi lúa, phơi rơm, hạn chế tình trạng mốc, lên men do độ ẩm cao. Một số địa phương còn tranh thủ thời tiết này để phát triển mô hình du lịch nông thôn, kết hợp với sản xuất rau sạch, trồng nấm rơm là loại vốn cần điều kiện nhiệt và độ ẩm thấp.
Biến đổi khí hậu và tầm nhìn tương lai
Báo cáo IPCC AR6 và các nghiên cứu liên quan xác nhận: Nhiều nghiên cứu khí hậu trên thế giới đã chỉ ra rằng, tình trạng biến đổi khí hậu đang khiến thời tiết trở nên cực đoan và khó dự đoán hơn. Các đợt nắng nóng xuất hiện giữa mùa mưa như hiện tượng "hạn bà chằn" ở Việt Nam không còn là chuyện hiếm gặp. Ngược lại, chúng đang xảy ra thường xuyên hơn, kéo dài hơn và dữ dội hơn.
Khi nền nhiệt toàn cầu tiếp tục tăng, các đợt khô hạn ngắn ngày giữa mùa mưa cũng sẽ xuất hiện với mức độ nghiêm trọng hơn, ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp, sức khỏe người dân và nguồn nước sinh hoạt.
Các đợt nắng nóng xuất hiện giữa mùa mưa như hiện tượng "hạn bà chằn" ở Việt Nam không còn là chuyện hiếm gặp. (Ảnh: Bnews)
Dự báo khí hậu trong nhiều kịch bản đến cuối thế kỷ 21 cho thấy: mùa mưa ở các nước nhiệt đới như Việt Nam có thể sẽ ngắn lại, trong khi nhiệt độ trung bình ngày càng tăng. Điều đó đồng nghĩa với việc người dân có thể phải đối mặt với những khoảng thời gian nắng nóng giữa mùa mưa nhiều hơn, tương tự "hạn bà chằn" nhưng kéo dài hơn và gây thiệt hại nặng nề hơn nếu không có biện pháp chuẩn bị.
Trong bối cảnh đó, các chuyên gia khí tượng khuyến cáo Việt Nam cần:
- Tăng cường dự báo sớm và chính xác các đợt khô hạn trong mùa mưa.
- Nâng cấp hệ thống trữ nước, tưới tiêu phù hợp với điều kiện thời tiết mới.
- Tuyên truyền để người dân chủ động bảo vệ sức khỏe khi trời nắng gắt, đồng thời thay đổi thời vụ, kỹ thuật canh tác nhằm thích ứng với thời tiết bất thường.
Biến đổi khí hậu là điều không thể tránh khỏi, nhưng nếu có sự chủ động từ chính quyền và cộng đồng, Việt Nam hoàn toàn có thể hạn chế thiệt hại và thích ứng tốt hơn với những thay đổi khắc nghiệt của tự nhiên trong tương lai.
