ĂN NGỦ CÙNG NHỮNG NGÔI THÁP
Tranh về văn hóa Chăm vốn không xa lạ với giới sưu tầm nhưng tại triển lãm kiến trúc tổ chức gần đây ở trung tâm TP.Đà Nẵng, người xem lại đứng rất lâu trước loạt tác phẩm của Nguyễn Thượng Hỷ. Điều khiến họ tò mò chính là bố cục đảo ngược mọi thói quen thị giác: phần nổi bật nhất trong tranh không phải vũ nữ Chăm hay hoa văn cổ mà là bản vẽ kỹ thuật của một ngọn tháp. Trong lớp nền chìm phía sau, hình ảnh vũ nữ Chăm được ông khắc họa mềm mại như đang chuyển động giữa mặt bằng, cao độ hay những đường nét kiến trúc nghiêm cẩn. Bức đồ họa lạ mắt này thực chất là sự ghép hòa của hai dòng sáng tác mà ông theo đuổi nhiều năm nay, gồm bản vẽ khảo cứu tháp Chăm và tranh nghệ thuật về văn hóa Chăm.
Những hoa văn cổ, những viên gạch... hiện lên sống động trong bản vẽ kỹ thuật
ẢNH: HOÀNG SƠN
Dẫn tôi xem những bản vẽ kỹ thuật được thể hiện trên giấy ô ly cỡ lớn, họa sĩ Nguyễn Thượng Hỷ cho biết đó là "gia sản" mà ông có được sau nhiều tháng lao động miệt mài dưới chân tháp Chăm Khương Mỹ (xã Tam Xuân 1, H.Núi Thành, tỉnh Quảng Nam cũ) vào năm 2020. "Mùa Covid-19 năm đó, tôi một mình ngồi dưới chân tháp, rồi vẽ như quên ngày quên tháng. Cách ly xã hội ở với những ngôi tháp cổ cũng có những cái thú vị", ông nhớ lại.
Họa sĩ kể tiếp: "Công việc này không phải cứ tới chụp hình rồi đem về mà vẽ được đâu. Ngồi dưới chân tháp, anh phải tự vẽ hiện trạng. Nó nghiêng bao nhiêu, lở chỗ nào, khớp gạch ra sao… phải đo từng ly một".
Họa sĩ Nguyễn Thượng Hỷ giới thiệu những bức tranh vẽ chi tiết về tháp Chăm Khương Mỹ
ẢNH: HOÀNG SƠN
Ông kể thời còn tham gia trùng tu di tích, mỗi ngọn tháp được ông và đồng nghiệp dựng đến hơn 25 bản vẽ. Từ mặt bằng, mặt đứng, từng khối đến từng viên gạch sứt mẻ, những họa tiết bị lệch… rồi cuối cùng "ráp" toàn bộ về một hệ trục duy nhất. Nghe có vẻ thuần kỹ thuật, nhưng ở công trường, chỉ riêng chuyện thống nhất điểm zero giữa các nhóm đo vẽ cũng đủ khiến không khí "nóng" lên vì tranh luận. Có năm, ông Hỷ cùng 6 kiến trúc sư từ Hà Nội vào Mỹ Sơn để đo vẽ nhóm tháp. Tháp chỉ cao chừng 2,5 - 3 m, vậy mà 7 người chia nhau làm suốt cả tháng. "Ông này vẽ tường phía tây, anh kia vẽ tường phía đông. Tất cả phải thống nhất tuyệt đối. Sai một ly là ráp lại gãy hết", ông nhớ lại.
Để tạo được một mốc chung, giấy ô ly được chọn để bảo đảm chính xác tỷ lệ. Chẳng hạn, tỷ lệ 1/20 có nghĩa 5 phân trên giấy sẽ tương ứng 1 m ngoài thực tế. "Mọi chi tiết phải chuẩn, để khi đưa vào scan là máy hiểu đúng ngay", ông Hỷ nói, giọng vừa tếu táo vừa đậm niềm tự hào của người từng ăn ngủ với nhiều ngôi tháp Chăm.
Bức tranh vũ nữ trong lòng tháp Chăm với bản vẽ kỹ thuật nổi lên trên tạo ấn tượng mạnh cho người xem
ẢNH: HOÀNG SƠN
VŨ NỮ CHĂM ẨN MÌNH TRONG BẢN VẼ
Vị họa sĩ 70 tuổi nhìn tôi rồi tiếp: "Ngày trước, mấy ông Tây vẽ tháp Chăm sai nhiều. Không phải họ dở, mà họ không có điều kiện ngồi bó gối trong rừng mấy tháng như mình". Câu nói nghe như "bênh vực" người xưa, nhưng cũng như một lời tự sự về nghề của sự nhẫn nại, chịu cực. Đằng sau câu nói ấy là hàng chục năm ông Hỷ ăn ngủ cùng những viên gạch Chăm, thuộc từng vết sứt... Và rồi, trong lúc kể chuyện về những ngày treo mình trên giàn giáo, ông bất ngờ nói về bước ngoặt lớn nhất đời mình. Sau nhiều năm "bám" chân tháp, tích lũy loạt bản vẽ, ông mang nó ứng dụng vào tranh vẽ về văn hóa Chăm.
"Nàng vũ nữ hiện ra từ lòng tháp. Tháp là thần nhưng thần cũng có sự mềm mại của người phụ nữ. Vẽ ông thần thì thường quá", ông nói như lý giải. Với ông, bản vẽ kỹ thuật là hồn cốt, là kết cấu của di tích, còn vũ nữ Chăm là phần hơi thở, thứ làm kiến trúc sống dậy. Sự kết hợp ấy chỉ có thể xuất hiện trong đầu một người vừa rành kỹ thuật vừa yêu hội họa, vừa thấm văn hóa Chăm đến mức coi nó như một phần máu thịt. Từ sự kết hợp đầu tiên vào khoảng năm 2017, hướng đi tranh lụa cộng với bản vẽ kỹ thuật tháp Chăm bắt đầu hình thành rõ rệt. Đến nay, ông đã có hơn 20 bức tranh đồ họa như thế và đang chuẩn bị tổ chức một triển lãm cá nhân nhỏ tại Quảng Nam (cũ).
Họa sĩ Nguyễn Thượng Hỷ lặng lẽ vẽ lại những chi tiết trên tháp Chăm cổ
ẢNH: HOÀNG SƠN
Những bản vẽ kỹ thuật có thể kết hợp với tranh lụa để thành tranh đồ họa độc đáo
ẢNH: HOÀNG SƠN
Bản vẽ kỹ thuật tháp Chăm cổ cũng mang nhiều giá trị nghệ thuật khó diễn đạt hết
ẢNH: HOÀNG SƠN
Nói đoạn, ông lấy ra một bản vẽ cũ, khổ dài, nối bằng nhiều đoạn giấy rồi đúc kết: "Thời đại của drone, của phần mềm 3D nhưng nghề này chỉ có thể thực hiện bằng thủ công. Chi tiết vỡ, chỗ gạch sứt, cột đá nghiêng… máy không làm được. Drone chụp tổng thể thì được, chứ vô chi tiết là bó tay. Cuối cùng vẫn phải cần đến… ông họa sĩ như tôi". Và chính điều đó tạo nên sự độc nhất trong tranh ông. Bởi không ai khác sở hữu kho bản vẽ kỹ thuật tháp Chăm được dựng bằng tay suốt mấy chục năm, không ai vừa vững nghề kiến trúc vừa thạo tay cọ và cũng hiếm ai đắm đuối văn hóa Chăm để biến đường nét kỹ thuật thành nghệ thuật.
Những bức tranh của ông là tổng hòa của mồ hôi, thời gian và sự trải nghiệm rất riêng về những lần vẽ "đuổi" để kịp tiến độ trùng tu. Từ một người dành nửa đời đo từng viên gạch, giờ đây vị họa sĩ già dành thời gian còn lại để thổi hồn vào chính những bản vẽ ấy. Để những vũ nữ Chăm, những hình ảnh sống động về cuộc sống người Chăm bước ra từ lòng tháp một cách uyển chuyển mà không tách rời những đường nét kỹ thuật tưởng chừng khô khan. Một lối đi chỉ Nguyễn Thượng Hỷ có thể đi vì chỉ ông có đủ dữ liệu, đủ kiên nhẫn, đủ lòng với di sản để theo đuổi tới cùng. (còn tiếp)
