"Lên đời" hay bỏ chợ truyền thống?

Xóa bỏ chợ hạng 3, giữ chợ hạng 1 và 2?

Tại một sự kiện mới đây, ông Trần Hữu Linh, Cục trưởng Cục Quản lý và phát triển thị trường trong nước (Bộ Công thương), cho biết Bộ Công thương sắp trình lên Thủ tướng Chính phủ những chính sách quan trọng liên quan bán lẻ, trong đó có việc chuyển đổi gần 7.000 chợ truyền thống thành các cửa hàng tiện ích và trung tâm thương mại (TTTM) hiện đại. Mục tiêu là cải thiện hạ tầng thương mại, nâng cao trải nghiệm cho người tiêu dùng (NTD) và giúp thị trường bán lẻ phát triển theo hướng văn minh, cạnh tranh hơn.

ẢNH: NHẬT THỊNH

Số liệu từ Cục Thống kê cho thấy, tính đến năm 2022, cả nước có 8.517 chợ truyền thống; trong đó hạng 1 là 231 chợ, hạng 2 có 876 chợ, hạng 3 có 7.410 chợ. Đa số chợ truyền thống tại nhiều địa phương ngày càng xuống cấp nhưng số ít được đầu tư nâng cấp. Trong khi NTD, đặc biệt là khách hàng trẻ, lại dần quen với mô hình siêu thị, cửa hàng tiện lợi và thương mại điện tử (TMĐT). Đơn cử tại TP.HCM, báo cáo của Sở Công thương hồi đầu năm, TP.HCM có 229 chợ dân sinh bao gồm 14 chợ hạng 1; 54 chợ hạng 2; 161 chợ hạng 3, chưa kể chợ tạm với nhiều hạn chế về cơ sở vật chất, dịch vụ và khó nâng cấp để áp dụng công nghệ hiện đại trong quản lý vận hành, thanh toán, báo cáo thống kê... Khảo sát nhiều lần trong năm của PV Thanh Niên thực hiện thì phần lớn chợ đều rơi vào cảnh vắng khách, kể từ sau dịch Covid-19. Sự xuất hiện ngày càng nhiều của các loại hình kinh doanh hiện đại như siêu thị, cửa hàng tiện lợi và các kênh bán hàng trực tuyến đã thay đổi thói quen tiêu dùng trong xã hội.

Theo Nghị định 60/2024 của Chính phủ, chợ được phân loại theo quy mô, gồm chợ hạng 1, hạng 2 và hạng 3. Trong đó, chợ hạng 3 có dưới 200 điểm kinh doanh hoặc chưa được đầu tư xây dựng kiên cố, bán kiên cố; có mặt bằng phạm vi chợ phù hợp với quy mô hoạt động của chợ; tổ chức các hoạt động tối thiểu như vệ sinh công cộng... Như vậy, việc chuyển đổi công năng chợ truyền thống theo con số của lãnh đạo Bộ Công thương nêu tương đương số chợ hạng 3 mà Cục Thống kê công bố. Trao đổi với Thanh Niên, một lãnh đạo ngành công thương cho hay chưa có thông tin cụ thể về chuyển đổi chợ, song nếu có chỉ tập trung vào những chợ hoạt động không hiệu quả, không hoạt động thời gian dài, xuống cấp, chợ tạm, tự phát…

ẢNH: NG.NGA

Tìm lối đi nào cho chợ truyền thống

Trên thực tế, tất cả chợ truyền thống đang gánh chịu nhiều áp lực trong bối cảnh thị trường và hành vi tiêu dùng thay đổi nhanh. Theo báo cáo Thị trường bán lẻ VN 2025 từ NielsenIQ, nếu như 10 năm trước, thị trường bán lẻ VN còn bị chi phối bởi chợ truyền thống, thì nay kênh phân phối hiện đại đã trở thành đầu tàu tăng trưởng. Các chuỗi minimart, cửa hàng tiện lợi, chuỗi cửa hàng chuyên biệt như chăm sóc cá nhân, sản phẩm dành cho mẹ và bé… mở rộng nhanh chóng, đặc biệt tại các đô thị lớn.

Không chỉ các kênh phân phối hiện đại, thị trường VN còn chứng kiến làn sóng lên ngôi của hoạt động bán hàng online. Dữ liệu từ nền tảng tổng hợp Metric.vn thống kê, doanh số của 4 sàn TMĐT hàng đầu là Shopee, Lazada, Tiki, và TikTok Shop trong 9 tháng năm 2025 đạt 305.900 tỉ đồng, tăng 34,35% so với cùng kỳ năm 2024. Lượng sản phẩm bán ra cũng tăng 19,84%, đạt 2.912,7 triệu sản phẩm. Bức tranh này hoàn toàn tương phản với cảnh vắng vẻ đìu hiu ở các chợ truyền thống, ngay cả các chợ lớn, sầm uất tại TP.HCM như An Đông, Tân Bình, Chợ Lớn...

Câu hỏi đặt ra, chợ truyền thống có cần thiết phải duy trì? Nếu giữ thì làm thế nào để phát triển? Liên quan vấn đề này, Sở Công thương TP.HCM đã phối hợp với Trường ĐH Kinh tế - Luật (ĐHQG TP.HCM) thực hiện báo cáo khoa học "Phát triển hệ thống chợ tại TP.HCM thích ứng với bối cảnh dịch bệnh phát sinh và chuyển đổi". Báo cáo khẳng định dù bị chia sẻ bởi sự xuất hiện của nhiều loại hình giao thương mới, nhưng phương thức mua bán tại chợ dân sinh vẫn giữ vai trò quan trọng. Tại TP.HCM, đầu tàu kinh tế cả nước, chợ dân sinh vẫn là kênh phân phối chủ lực với lượng hàng hóa chiếm 50 - 70% nhu cầu thực phẩm thiết yếu của TP.

ẢNH: NG.NGA

Là thành viên tham gia thực hiện đề án trên, TS Nguyễn Hoàng Dũng phân tích: Hiện nay hành vi mua sắm của NTD tại chợ truyền thống đã có sự thay đổi đáng kể. Họ gia tăng ý thức và nhu cầu về sản phẩm sạch, có nguồn gốc rõ ràng và bảo đảm chất lượng. Sự phát triển mạnh mẽ của các siêu thị, TTTM và cửa hàng tiện lợi với những tiện ích, chất lượng, dễ dàng truy xuất nguồn gốc, khuyến mại lớn... đang tạo ra sức ép cạnh tranh rất lớn đối với chợ truyền thống. Ngoài ra, sự đa dạng các nền tảng mua sắm trực tuyến cũng thu hút NTD. 

"Với hạ tầng xuống cấp, kiểm soát chất lượng và nguồn gốc hàng hóa kém..., mãi lực tại hệ thống chợ truyền thống của TP.HCM đã giảm sút rất lớn và khó có xu hướng phục hồi nếu không có những điều chỉnh kịp thời", TS Dũng thừa nhận và cho rằng nên xem xét phân loại các chợ truyền thống. Chợ không thể phục hồi thì đưa vào diện thoái lưu qua các hình thức chuyển đổi công năng khác nhau. Đề án nghiên cứu cũng đề xuất "chiến lược thoái lui" nhằm loại bỏ dần các chợ truyền thống hoạt động kém hiệu quả, giúp giải phóng quỹ đất để phục vụ cho các mục tiêu phát triển đô thị, thương mại, công nghệ hoặc sinh thái. Ngoài ra, chiến lược này cũng tạo điều kiện chuyển đổi mô hình thương mại theo hướng hiện đại, tích hợp số hóa, logistics và tiêu dùng bền vững.

Dù vậy, theo TS Dũng, những đặc thù riêng của chợ truyền thống là đầu mối tương tác xã hội, gắn kết cộng đồng, giữ gìn giá trị truyền thống văn hóa cho nền kinh tế và du lịch. Đặc biệt, với vai trò quan trọng trong hệ thống phân phối hàng hóa, lương thực và thực phẩm của TP, các chợ truyền thống vẫn cần phải được duy trì, cải thiện và phát triển. "Việc xóa bỏ chợ truyền thống chỉ nên áp dụng đối với những chợ không còn hoạt động hiệu quả trong thời gian dài. Việc này phải được xem xét thận trọng, dựa trên bộ tiêu chí đánh giá cụ thể, rõ ràng ở nhiều khía cạnh kinh tế, xã hội, văn hóa trong một lộ trình phù hợp. Song song đó, cần phải cải thiện, đầu tư phát triển các chợ truyền thống với những đặc điểm riêng có để trở thành nơi mua sắm cần thiết và thường nhật của mỗi người dân", ông Dũng nêu quan điểm.

ẢNH: NG.NGA

Chợ dân sinh gắn với đời sống, văn hóa địa phương

Dẫn chứng một số chợ truyền thống tại các nước phát triển đã chuyển đổi thành công, TS Tô Thị Thùy Trang, Viện Nghiên cứu phát triển TP.HCM, cho hay trong quá trình cải tạo, nâng cấp hoặc xây mới cần quan tâm tới kiến trúc của chợ dân sinh gắn với yếu tố văn hóa địa phương, bản sắc cộng đồng, bởi nơi đây duy trì các mối quan hệ xã hội để người dân có được sự thoải mái cân bằng về tinh thần. 

"Là nơi cung cấp thực phẩm với nhiều mức giá cho những người thu nhập thấp và trung bình, chợ dân sinh luôn hỗ trợ kinh tế cho địa phương, cũng như duy trì mối quan hệ giữa thành thị và nông thôn, giữa nội thành và ngoại thành. Hàng hóa bán tại các chợ dân sinh chủ yếu đến từ các vùng xung quanh đô thị. Xung quanh mỗi ngôi chợ sẽ hình thành những phố chợ, nơi các cửa hàng hoạt động hiệu quả, góp phần nâng cao đời sống cho người dân địa phương về kinh tế và chất lượng cuộc sống", bà Trang phân tích. 

Từ góc nhìn đó, bà Trang đề xuất không chỉ chợ hạng 1, 2 mà chợ hạng 3 nếu cần thiết cũng có thể thiết kế chuyển đổi thành điểm tham quan, mua sắm du lịch. Bên cạnh đó, cần nâng cao trình độ quản lý và hoạt động hiệu quả ban quản lý chợ, tăng cường sự liên kết, gắn bó đoàn kết giữa các thương nhân trong chợ. Bởi ban quản lý chợ đóng vai trò quan trọng, song tại nhiều nơi ban quản lý hoạt động chưa hiệu quả, thiếu tính liên kết với tiểu thương nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của chợ dân sinh. Chợ dân sinh vùng quê vẫn có thể xây dựng theo hình thức chợ phiên như một loại hình di sản văn hóa phi vật thể mà VN có thể tham khảo từ Hàn Quốc.

Đồng quan điểm, TS Nguyễn Hoàng Dũng lưu ý cần nâng cao chất lượng và minh bạch nguồn gốc hàng hóa kinh doanh tại chợ; đảm bảo các sản phẩm bày bán đều đáp ứng tiêu chí về chất lượng, không chứa các hóa chất độc hại và có nguồn gốc rõ ràng; đồng thời, chợ cần cải thiện không gian vật lý truyền thống gồm hệ thống chiếu sáng, bố trí lối đi thông thoáng, xem xét tích hợp các khu vực giải trí. Ngoài ra, các biện pháp như lắp đặt hệ thống thu gom và xử lý rác thải hiện đại, duy trì vệ sinh thường xuyên và đảm bảo khu vực bán thực phẩm tươi sống luôn đạt chuẩn về an toàn thực phẩm cũng cần được ưu tiên; đồng thời triển khai và thúc đẩy mức độ chuyển đổi số tại các chợ truyền thống ở khía cạnh quản lý và giao dịch mua bán. Việc áp dụng công nghệ như số hóa quy trình thanh toán, hệ thống truy xuất nguồn gốc thực phẩm, hay cải thiện trải nghiệm mua sắm thông qua thiết kế không gian hiện đại, sạch sẽ, giúp chợ trở nên hấp dẫn hơn đối với thế hệ trẻ (gen Z)…

Cho rằng chợ truyền thống vẫn có vai trò quan trọng trong hệ thống bán lẻ VN, đặc biệt ở khu vực nông thôn và với nhóm hàng tươi sống, TSKH Trần Quang Thắng, Viện trưởng Viện Kinh tế và quản lý TP.HCM, nhấn mạnh việc quy hoạch, cải tạo các chợ nên tùy thuộc vào đặc điểm dân cư, vùng ven, truyền thống văn hóa đặc thù (vùng cao hẻo lánh, dân tộc thiểu số...); làm thế nào vẫn đảm bảo sự thuận lợi tối thiểu cho cuộc sống của người dân, chẳng hạn vẫn tồn tại trước mắt các chợ nhỏ nhưng phải bảo đảm được an toàn vệ sinh thực phẩm. Giải pháp tối ưu để phát triển chợ truyền thống nên là chỉnh trang - số hóa - định vị lại để vừa giữ bản sắc văn hóa, vừa đáp ứng xu hướng tiêu dùng hiện đại. Cụ thể, cần hiện đại hóa hạ tầng chợ, nâng cấp cơ sở vật chất từ vệ sinh, PCCC, an toàn thực phẩm đến không gian mua sắm thân thiện. 

Hơn nữa, chợ truyền thống thường tập trung vào thực phẩm tươi sống, đặc sản địa phương vốn là những mặt hàng siêu thị khó thay thế nhưng phải đạt chuẩn vệ sinh như siêu thị hiện đại, từ đó biến chợ truyền thống thành điểm đến trải nghiệm, nơi du khách khám phá ẩm thực và đời sống bản địa. Song song đó, ứng dụng công nghệ số, tổ chức livestream bán hàng ngay tại chợ để tiếp cận khách hàng trẻ; hỗ trợ tiểu thương đưa sản phẩm lên sàn TMĐT, kết nối với dịch vụ giao hàng nhanh; triển khai thanh toán không tiền mặt. Ngoài ra, các cơ quan quản lý nhà nước cần phải có quy hoạch chợ đêm - chợ nổi thành điểm du lịch chính thức, gắn với tour tuyến, có biển hiệu, khu vực check-in, dịch vụ hướng dẫn, trung tâm trải nghiệm tổng hợp (ăn uống, mua sắm, giải trí, du lịch).