Liệu ông Trump có thành công chấm dứt quyền "sinh ra ở Mỹ là công dân Mỹ"?

Ngay từ ngày tuyên thệ nhậm chức nhiệm kỳ hai, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã gây chấn động khi ký sắc lệnh hành pháp nhằm chấm dứt quyền công dân theo nơi sinh (birthright citizenship) - nguyên tắc tồn tại hơn 150 năm trong luật Mỹ.

Cụ thể, sắc lệnh tuyên bố trẻ em có cha mẹ là người nhập cư không có giấy tờ, được sinh ra trên đất Mỹ sau ngày 19-2 sẽ không được xem là công dân. Sắc lệnh cũng áp dụng cả với những trường hợp trẻ có cha không phải công dân Mỹ và mẹ là người nhập cảnh vào Mỹ hợp pháp nhưng ngắn hạn, ví dụ như du khách, du học sinh hoặc lao động thời vụ.

Động thái này nhanh chóng tạo ra làn sóng kiện tụng và phản đối trên khắp cả nước, song vào ngày 5-12, Tòa án Tối cao Mỹ bất ngờ thông báo sẽ xem xét đơn kháng cáo của chính quyền ông Trump, mở ra cuộc tranh luận lớn về việc sắc lệnh này có khả thi hay không - và đâu là những hệ quả nếu nó được thông qua.

Vì sao ông Trump khó thắng?

Quyền công dân theo nơi sinh được ghi rõ trong Tu chính án thứ 14 năm 1868, với nội dung: "Tất cả những người sinh ra hoặc nhập tịch tại Mỹ, và thuộc thẩm quyền của Mỹ, đều là công dân Mỹ".

Từ năm 1898, Tòa án Tối cao đã khẳng định rõ ràng rằng bất kỳ ai sinh ra trên đất Mỹ - kể cả con của người nhập cư không phải công dân - vẫn được quyền quốc tịch, trừ một số ngoại lệ rất hẹp như con của những nhà ngoại giao nước ngoài.

Chính vì vậy, nhiều thẩm phán của các tòa án cấp dưới - dù bảo thủ hay tự do - đều đồng tình kết luận rằng sắc lệnh của ông Trump vi phạm Hiến pháp, luật nhập cư liên bang và các án lệ đã tồn tại hơn một thế kỷ, do đó nhanh chóng ra loạt phán quyết ngăn chặn.

Đến tháng 6, Tòa án Tối cao ra quyết định mới, yêu cầu các tòa cấp dưới không được ban hành lệnh chặn trên phạm vi toàn quốc, mà chỉ được áp dụng cho những nguyên đơn trong vụ kiện.

Sau khi có hướng dẫn này, các nhóm nguyên đơn đã sửa đổi đơn kiện để phù hợp với tiêu chuẩn mới và tiếp tục giành được các lệnh chặn mới.

Vì vậy, dù ở bất kỳ giai đoạn nào, sắc lệnh của ông Trump cũng chưa bao giờ có hiệu lực thực tế.

Điểm quan trọng nhất của cuộc tranh luận nằm ở cụm từ "thuộc thẩm quyền của Mỹ" được nêu trong Tu chính án thứ 14. Chính quyền ông Trump lập luận không phải ai sinh trên đất Mỹ cũng tự động thuộc thẩm quyền của Mỹ.

Theo cách diễn giải của họ, con của người nhập cư bất hợp pháp hoặc người chỉ ở Mỹ tạm thời không thật sự chịu "thẩm quyền" của Mỹ, nên không được quyền có quốc tịch tự động.

Tuy nhiên hầu hết các chuyên gia pháp lý và toàn bộ án lệ suốt 150 năm qua lý giải hoàn toàn khác. Theo đó, bất kỳ ai sinh ra tại Mỹ - trừ một số rất ít ngoại lệ - đều đương nhiên chịu thẩm quyền pháp lý của Mỹ, vì họ phải tuân thủ luật Mỹ ngay từ khi sinh ra. Và vì "chịu thẩm quyền" tức là "chịu luật", trẻ sinh ra trên đất Mỹ được coi là hợp lệ để nhận quyền công dân.

Ông Thomas Wolf, Giám đốc sáng kiến dân chủ tại Trung tâm Brennan, nhấn mạnh với Hãng tin Bloomberg rằng sắc lệnh này đang "xung đột với hơn 100 năm án lệ". Ngay cả trong giới bảo thủ, đa số cũng xem lập luận của vị Tổng thống là quá xa lạ với truyền thống pháp lý Mỹ. Nói cách khác, rào cản pháp lý mà sắc lệnh phải vượt qua là cực kỳ lớn.

Tòa án Tối cao vào cuộc - cơ hội hay ngõ cụt cho ông Trump?

Việc Tòa án Tối cao đồng ý đơn kháng cáo của chính quyền ông Trump khiến dư luận đặt câu hỏi: Liệu đây có phải là cơ hội mà ông Trump chờ đợi, hay chỉ là bước đi thủ tục không làm thay đổi bản chất vấn đề?

Trước hết, Tòa án Tối cao lần này sẽ phải xem xét trực tiếp tính hợp hiến của sắc lệnh, chứ không chỉ các vấn đề thủ tục như trước đây. Điều này khiến vụ kiện trở thành một trong những trọng tâm lớn nhất của mùa xét xử mới, và có thể tạo ra một phán quyết có sức ảnh hưởng sâu rộng đến toàn bộ cấu trúc luật nhập cư Mỹ.

Tuy nhiên, khả năng sắc lệnh được thông qua vẫn rất hạn chế. Một phán quyết có lợi cho ông Trump sẽ đồng nghĩa với việc đảo ngược phán quyết Wong Kim Ark năm 1898 - một trong những án lệ nền tảng của luật quốc tịch Mỹ.

Đây là điều mà nhiều chuyên gia nhận định là "cực khó xảy ra", trừ khi đa số thẩm phán sẵn sàng phá bỏ truyền thống pháp lý đã neo chặt trong hệ thống Hiến pháp Mỹ suốt hơn một thế kỷ.

Thứ hai, nếu Tòa án Tối cao ủng hộ sắc lệnh, điều đó sẽ mở ra một loạt hệ quả nghiêm trọng: cha mẹ phải chứng minh quốc tịch mỗi khi sinh con, giấy tờ sinh của trẻ có nguy cơ bị từ chối, và quy trình này có thể bị thực thi một cách phân biệt đối xử.

Cuối cùng, dù nhận được sự ủng hộ từ một số học giả bảo thủ, đa số giới quan sát vẫn xem quyền công dân theo nơi sinh vốn là "luật đã an bài".