Dugong (tên khoa học Dugong dugon) thuộc họ cá Cúi (Dugongidae), bộ Hải ngưu (Sirenia) là loài thú biển lớn quý, hiếm có tên trong sách đỏ của Việt Nam và của thế giới. Đây là một trong những loài có nguy cơ tuyệt chủng cao nhất.
Loài cá này có thân hình mập tròn, dài từ 2,5 đến 3 mét, nặng khoảng 250–400 kg. Đầu tròn, mõm cong xuống như chiếc cuốc giúp chúng dễ dàng cạp cỏ biển. Khác với cá voi hay cá heo, Dugong hoàn toàn ăn chay. Thức ăn chính của chúng là các thảm cỏ biển – loại thực vật ngập mặn có vai trò vô cùng quan trọng đối với môi trường biển. Một cá thể trưởng thành có thể tiêu thụ khối lượng cỏ bằng 10% trọng lượng cơ thể mỗi ngày.
Dugong sinh sản chậm. Mỗi lần mang thai kéo dài tới 13–14 tháng và chỉ sinh một con non. Khoảng cách giữa các lần sinh thường từ 3–7 năm. Điều này khiến quần thể Dugong rất dễ bị tổn thương, khó phục hồi khi số lượng suy giảm. Dù có tuổi thọ cao, có thể sống 60–70 năm, nhưng nguy cơ tuyệt chủng của loài vẫn ngày càng hiện hữu.
Dugong được biết đến với tên gọi khác "nàng tiên cá".
Ở Việt Nam, trước kia Dugong từng phân bố rộng rãi dọc các vùng ven biển từ Quảng Ninh, Đà Nẵng, Khánh Hòa đến tận Cà Mau. Tuy nhiên, qua nhiều năm, dấu vết của loài đã dần biến mất. Hiện nay, các nghiên cứu chỉ còn ghi nhận sự hiện diện rải rác của một quần thể rất nhỏ tại vùng biển Phú Quốc, Côn Đảo. Các nhà khoa học ước tính số lượng Dugong ở Việt Nam chỉ còn lại vài chục cá thể – con số quá ít để đảm bảo sự tồn tại lâu dài.
Nguyên nhân chính khiến Dugong biến mất nhanh chóng là sự suy thoái môi trường sống. Các thảm cỏ biển – “bữa ăn” duy nhất của chúng – đang bị thu hẹp bởi hoạt động nuôi trồng thủy sản, khai thác ven bờ, xây dựng và ô nhiễm.
Ngoài ra, việc Dugong mắc lưới, ngư cụ trong quá trình đánh bắt hải sản cũng xảy ra thường xuyên, dẫn đến nhiều trường hợp tử vong đáng tiếc. Trong quá khứ, loài này từng bị săn bắt để lấy thịt, dầu và răng, góp phần đẩy chúng vào tình trạng cạn kiệt.
Theo Sách Đỏ Việt Nam, Dugong nằm trong nhóm “Cực kỳ nguy cấp” (CR). Trên phạm vi toàn cầu, Sách Đỏ của Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN) xếp Dugong ở mức “Nguy cấp” (VU). Loài này cũng thuộc Phụ lục I của Công ước CITES – cấm hoàn toàn mọi hoạt động buôn bán quốc tế.
Tầm quan trọng của Dugong không chỉ nằm ở giá trị sinh học, mà còn ở ý nghĩa sinh thái. Chúng được xem là “kỹ sư hệ sinh thái” vì giúp duy trì sự phát triển khỏe mạnh của cỏ biển. Sự tồn tại của Dugong cũng đồng nghĩa với việc các hệ sinh thái biển ven bờ nơi nuôi dưỡng nhiều loài hải sản được bảo vệ.
Việc bảo vệ Dugong không chỉ phụ thuộc vào nỗ lực của nhà khoa học hay các tổ chức bảo tồn, mà cần sự chung tay của cả cộng đồng: từ ngư dân ven biển, chính quyền địa phương đến khách du lịch.
Nếu chúng ta không hành động kịp thời, “nàng tiên cá” ấy có thể sẽ chỉ còn lại trong huyền thoại, biến mất khỏi biển Việt Nam. Bảo vệ Dugong chính là bảo vệ một phần linh hồn của đại dương, đồng thời giữ gìn sự cân bằng sinh thái cho các thế hệ mai sau.
