Nhà tập thể cũ - ký ức trở về

Nhân vật không có trong bảng phân vai

Đọc và xem Quân khu Nam Đồng (sách, kịch) và phim Quán Kỳ Nam, người ta sẽ gặp một "nhân vật" không có trong bảng phân vai nhưng lại gần như là nhân vật chính: Nhà tập thể ở Hà Nội, và chung cư ở TP.HCM những năm 80 thế kỷ trước. Bằng những thước phim nhựa đậm màu hoài cổ và nhịp phim từ tốn, Quán Kỳ Nam chầm chậm thu vào khuôn hình những hình ảnh quen mà lạ của khu chung cư cũ: Những ô cửa phai màu thời gian, những chiếu nghỉ - hành lang - ban công... lố nhố đồ đạc, chậu cây, có chỗ là một chuồng gà; sân thượng vào một đêm mất điện; những bức tường hẹp treo đầy ảnh người thân, một viên gạch vỡ được dùng làm cái chặn cửa...

ẢNH: PETER STEINHAUER

Bằng ấy cũ kỹ tưởng như nhàm chán, lộn xộn nhưng vẫn có một trật tự riêng của tình người và cảm xúc đã được nhân vật Khang (Liên Bỉnh Phát) kín đáo thổ lộ: "Tìm được một chỗ có nhiều niềm vui như này đâu dễ đâu!", khi người hàng xóm già ý nhị hỏi: "Hổm giờ về đây thấy sao, tính ở luôn hay còn muốn bay nhảy đi đâu nữa?". Chính là bởi trong không gian cũ kỹ ấy, anh chàng dịch giả trẻ đã tìm thấy cho mình những xúc cảm mới ở "nàng thơ" mang tên Kỳ Nam mà rồi đây sẽ là chốn tri kỷ bám chặt tâm trí một đời.

ẢNH: ĐOÀN PHIM CUNG CẤP

Trái với Quán Kỳ Nam - nơi không gian chung đã trở thành ký ức riêng của hai người thì Quân khu Nam Đồng - từ sách tới kịch lại là bức chân dung ký ức tập thể của những cậu trai "nhất quỷ nhì ma" con nhà lính tại khu gia binh lớn nhất Hà Nội, cũng vào những năm hậu chiến. Nếu như khu chung cư trong Quán Kỳ Nam là nhân chứng lặng lẽ chứng kiến sợi tình mong manh mà bền chặt giữa hai con người tri kỷ nhưng cách biệt thì "nhân vật" khu tập thể Nam Đồng lại như một "đồng minh" của lũ trẻ con ưa nghịch dại để bảo toàn thương hiệu "quân khu Nam Đồng". Hai không gian khác biệt: một chậm buồn, một ồn ào nghịch ngợm, nhưng đều khiến người xem lặng người trước những vết xước nội tâm mà chiến tranh đã để lại nơi lớp người hậu chiến.

"Bậc thang lên căn gác nhỏ bé, nơi giữ kỷ niệm chúng ta..."

Quán Kỳ Nam với những khuôn hình chắt lọc đầy chất thơ đặc tả người và nhà nơi khu cư xá cũ cùng giọt tình dang dở gợi nhớ đến câu hát từng được nhạc sĩ Dương Thụ phổ lời trên nền nhạc Tchaikovsky tròn 20 năm trước: "Vẫn khung cửa ấy, bậc thang lên căn gác nhỏ bé, lặng lẽ, nơi giữ kỷ niệm chúng ta..." (Ngày xa anh - Album Chat với Mozart - Mỹ Linh). "Một chung cư tại Sài Gòn được xây từ những năm 70, mọi thứ đều cũ kỹ và con người nữa, mọi thứ đều của thế kỷ trước…, nhưng sao những người trên phim cứ như tôi thân quen từ lâu...", nhà quay phim Nguyễn Hữu Tuấn chia sẻ cảm xúc của mình khi xem Quán Kỳ Nam.

ẢNH: T.L

"Thân quen" cũng chính là mạch nguồn cảm hứng của đạo diễn Leon Quang Lê khiến anh nắn nót từng khuôn hình cho bối cảnh phim Quán Kỳ Nam. Ký ức của anh đã được "cấp đông" ở thời điểm anh rời VN năm 13 tuổi cùng hình ảnh khu cư xá cũ - nơi anh lớn lên những năm 1980. Theo đó, chiếc "hộp ký ức" trong Quán Kỳ Nam, với chính đạo diễn, cũng chính là cách để anh xin "một vé đi tuổi thơ" vậy!

"Những khung cửa và bậc cầu thang dẫn lên những căn gác nhỏ bé lặng lẽ" ấy cũng là nguồn cảm hứng đặc biệt với nhiếp ảnh gia người Mỹ Peter Steinhauer - người đã dành suốt 30 năm sự nghiệp chụp ảnh VN, đặc biệt là đề tài nhà tập thể cũ Hà Nội. "Sống ở Hà Nội nhiều năm, tôi đã chứng kiến và vào bên trong những căn hộ này hàng trăm lần, và việc chụp ảnh chúng đã trở thành một phần quan trọng trong công việc của tôi. Nó là một phần hồn cốt đặc thù của Hà Nội...", ông nói.

ẢNH: NXB CUNG CẤP

Trong cuốn khảo cứu Khu tập thể - Tìm lại giấc mơ thiên đường do Trần Hậu Yên Thế - Đinh Hồng Hải đồng chủ biên vừa xuất bản, nhà tập thể cũng lại thêm lần nữa trở thành "nhân vật chính" và lần này là nhân vật độc quyền bảng phân vai. Cuốn sách là bức chân dung sống động về một Hà Nội thời chiến tranh và bao cấp thông qua ký ức tập thể của nhiều văn nghệ sĩ từng gắn bó với không gian sống đặc thù này. "Khu tập thể là nơi đã chứng kiến vô số nỗi buồn - niềm vui, đắng cay - hạnh phúc,... của người dân sinh sống nơi đây. Trong bối cảnh hiện nay, mặc dù đã có nhiều ý kiến bàn bạc cùng nhiều giải pháp xây dựng của nhà nước đưa ra để thay thế các khu tập thể cũ, nhưng sự tồn tại mãnh liệt của các khu tập thể này lại là một minh chứng sống động cho đô thị nhân văn - nơi con người mới là yếu tố quyết định cho sức sống và sự tồn tại của đô thị", PGS-TS Đinh Hồng Hải nói về động lực khiến anh cùng cộng sự nỗ lực thực hiện cuốn sách.