Gần như cùng thời điểm Hà Nội công bố kế hoạch hạn chế xe xăng trong khu vực vành đai 1, Ban quản lý Chung cư HH Linh Đàm - một quần thể có mật độ cư dân lớn bậc nhất Hà Nội - ban hành văn bản ngừng tiếp nhận và đưa ra lộ trình từ chối trông giữ toàn bộ xe máy điện và xe đạp điện.
Lý do đưa ra là hầm xe quá tải và tiềm ẩn rủi ro mất an toàn. Nhiều cư dân tán thành, hoặc chí ít là chia sẻ với lo ngại của Ban quản lý về những hạn chế hiện hữu của hầm xe.
Nhưng với không ít cư dân khác, động thái phản ứng nhanh, tức thời này tạo ra nhiều thắc mắc hơn là cung cấp giải pháp. Khu vực gửi xe điện ở đây đã vận hành nhiều năm. Không phải hôm nay HH Linh Đàm mới biết xe điện tồn tại. Không phải đến lúc Hà Nội công bố lộ trình hạn chế xe xăng, xe điện mới "trở nên nguy hiểm". Nhưng chính vào thời điểm người dân cần chuẩn bị chuyển đổi phương tiện thì văn bản cấm xuất hiện.
Điều này cho thấy nỗi lo của đơn vị vận hành không chỉ là rủi ro hiện tại, mà còn ở áp lực tương lai: nâng cấp hệ thống điện, bố trí khu vực riêng cho xe điện, bổ sung thiết bị phòng cháy chuyên dụng, phân luồng và giám sát nghiêm ngặt hơn. Khi số lượng xe điện tăng lên, hạ tầng tầng hầm - vốn đã quá tải - sẽ phải thay đổi. Và khi việc thay đổi đòi hỏi chi phí lớn hơn mức sẵn sàng đầu tư, lệnh cấm trở thành giải pháp dễ nhất.
Nhưng giải pháp dễ nhất thường gây bất cập lớn nhất.
Hà Nội đang bước vào giai đoạn quan trọng của chiến lược giao thông xanh - một chính sách đúng, cần thiết và mang tính tất yếu để cải thiện chất lượng không khí của thành phố.
Người dân phải từ bỏ xe xăng vì sắp bị hạn chế, nhưng cũng không thể gửi xe điện vì chung cư từ chối tiếp nhận. Họ bị đặt vào tình thế không có lựa chọn, thậm chí kẹt cứng ở giữa. Một bên mở đường sang giao thông sạch, một bên đóng cửa phương tiện sạch ngay dưới chân tòa nhà.
Đây không chỉ là chuyện của riêng HH Linh Đàm. Số liệu từ Tổng điều tra Dân số và Nhà ở năm 2019 cho biết, Hà Nội có tỷ lệ người sống trong căn hộ chung cư cao nhất (12,9%) so với chỉ 2,2% của cả nước. Hàng loạt chung cư khác đều có thể ban hành văn bản hạn chế tương tự. Bởi các tòa chung cư hiện hữu được thiết kế và xây dựng dựa trên QCVN 04:2021/BXD, chưa có nội dung liên quan trạm hoặc trụ sạc xe điện, như không gian bố trí trong tầng hầm, bãi xe; yêu cầu thông gió, thoát khói; khoảng cách an toàn với xe dùng xăng, dầu hay hệ thống dây dẫn.
Tầng hầm - nơi vốn chỉ để xe - có thể trở thành điểm nghẽn của cả chiến lược giao thông thành phố.
Tình trạng này phản ánh khoảng trống trong cách đô thị chuẩn bị cho một sự chuyển đổi quy mô lớn. Một chính sách lớn không thể thành công nếu hạ tầng cơ bản - đặc biệt là ở nơi dân cư đông đúc - không có khả năng tiếp nhận thay đổi. Tầng hầm chung cư không thể là thực thể đứng ngoài cuộc khi thành phố quyết định giảm xe xăng. Và người dân không thể là đối tượng phải gánh toàn bộ hậu quả của việc hạ tầng không theo kịp chính sách.
Thế giới cho thấy bài học rõ ràng: những thành phố hạn chế xe xăng đều đi kèm với chuẩn hạ tầng rất cụ thể thông qua các chính sách EV‑ready (Electric Vehicle Ready Buildings - Tòa nhà sẵn sàng cho xe điện). Các quy định EV-ready thường yêu cầu tòa nhà phải có khu gửi xe điện riêng, quy chuẩn sạc, thiết bị phòng cháy phù hợp, lộ trình cải tạo các công trình cũ.
"Đảm bảo quyền sạc điện" là một trong những tiêu chí bắt buộc khi cấp phép xây dựng chung cư tại nhiều nước Âu-Mỹ như Anh, Canada, Mỹ. Năm 2021, Anh quy định các tòa nhà, công trình mới hoặc đang cải tạo phải có trạm sạc. British Columbia (và một số đô thị khác ở Canada và Bắc Mỹ), có yêu cầu sẵn sàng trạm sạc hoặc đường dây khi xây dựng tòa nhà mới. Bộ luật Tiêu chuẩn Công trình Xanh California - CalGreen (2019) cũng đưa ra những nguyên tắc tương tự.
Ngay từ khi khuyến khích người dân chuyển đổi phương tiện, chính phủ Trung Quốc cũng đồng thời gia tăng xây dựng trạm sạc và bãi đỗ cho ôtô điện. Mới đây, thành phố Bắc Kinh ban hành "Tiêu chuẩn thiết kế và Quy hoạch cơ sở hạ tầng sạc xe điện" sửa đổi, tiếp tục nâng cao chỉ tiêu xây dựng bãi đỗ xe có trạm sạc điện trong các tòa nhà mới xây dựng.
Không có thành phố nào chuyển sang giao thông xanh chỉ bằng một lệnh cấm, mà không đầu tư cho nơi người dân sinh sống và gửi xe mỗi ngày.
Việc ban quản lý một tòa nhà có thể nhanh chóng "đóng cửa xe điện" cho thấy Hà Nội đang thiếu khung tiêu chuẩn hạ tầng cho phương tiện sạch. Khi thiếu chuẩn chung, mỗi đơn vị vận hành sẽ phản ứng theo cách riêng. Mỗi cách riêng lại tạo ra một điểm lệch. Và tổng hợp của những điểm lệch đó có thể phá vỡ lộ trình giao thông xanh. Thành phố chục triệu dân không thể trông chờ vào những quyết định phòng thủ của từng tòa nhà.
Người dân không đòi hỏi thành phố giữ mãi xe xăng. Nhưng họ có quyền yêu cầu một hạ tầng cho phép họ chuyển đổi phương tiện an toàn và hợp lý. Chính sách có thể đúng, nhưng nếu người dân muốn làm đúng mà không thể, thì trách nhiệm không thuộc về họ.
Hà Nội cần sớm ban hành bộ tiêu chuẩn bắt buộc đối với khu gửi - sạc xe điện trong chung cư, xây dựng lộ trình nâng cấp cho các tòa nhà cũ, yêu cầu chủ đầu tư công khai đánh giá rủi ro, và có cơ chế giám sát để tránh những lệnh cấm mang tính phòng thủ. Không thể đổ mọi trách nhiệm cho ban quản lý các chung cư. Bởi khi thiếu quy chuẩn, mọi lệnh cấm đều trở nên dễ dàng hơn là đầu tư và cải tạo.
Một đô thị không thể xanh khi chính sách tiến lên, còn hạ tầng đứng lại. Một lộ trình đúng vẫn có thể bất khả thi nếu người dân bị mắc kẹt giữa hai lệnh cấm đối nghịch.
Hà Nội sẽ đi đến tương lai xanh bằng cách nào nếu bắt đầu từ những tầng hầm bị khóa cửa. Nếu muốn mục tiêu giao thông xanh trở thành hiện thực, việc đầu tiên cần làm là đảm bảo người dân được mở lối đi - theo đúng nghĩa đen của nó.
