Phục hồi học tập sau lũ: Cần nghĩa vụ pháp lý

Câu hỏi đặt ra đây có phải trách nhiệm pháp lý của nhà nước hay chỉ là sự hỗ trợ nhân đạo tùy nghi?

ẢNH: CTV

PHỤC HỒI HỌC TẬP SAU THIÊN TAI: QUYỀN ĐƯỢC BẢO ĐẢM BẰNG PHÁP LUẬT

Luật Giáo dục 2019 quy định học tập là quyền và nghĩa vụ của công dân; đồng thời người học có quyền được học tập trong môi trường giáo dục an toàn, lành mạnh theo khoản 4 điều 83. Ở bình diện an toàn trường học, Thông tư 18/2023 của Bộ GD-ĐT đặt ra yêu cầu xây dựng trường học an toàn và phòng, chống tai nạn thương tích. Còn nhóm quy định về kiểm định chất lượng giáo dục phổ thông (GDPT) và công nhận đạt chuẩn quốc gia được thiết kế theo bộ tiêu chí riêng.

Điều 83 khẳng định người học có quyền được học tập trong môi trường giáo dục an toàn, lành mạnh. Nhưng khi thiên tai xảy ra, quyền này bị gián đoạn không phải do lỗi của học sinh (HS). Thông tư 18/2023 về kiểm định chất lượng GDPT đưa ra tiêu chí về cơ sở vật chất và điều kiện học tập. Văn bản này không nói rõ trường hợp đặc thù sau thiên tai nhưng tinh thần là mọi HS đều phải được đảm bảo điều kiện học tập tối thiểu. Nếu thiên tai phá hủy những điều kiện đó, trách nhiệm phục hồi thuộc về ai?

Kế hoạch phòng, chống thiên tai ngành giáo dục giai đoạn 2021 - 2025 đã xác định nhiệm vụ "đảm bảo an toàn tính mạng, tài sản cho HS, giáo viên và cơ sở vật chất trường học". Nhưng văn bản này tập trung vào phòng ngừa và ứng phó khẩn cấp, chưa làm rõ cơ chế phục hồi học tập sau thiên tai như một quyền được bảo đảm bằng pháp luật.

KHÔNG CÓ CHÍNH SÁCH BÙ ĐẮP ĐẦY ĐỦ: NGUY CƠ BẤT BÌNH ĐẲNG

Thực tế sau mỗi đợt lũ lụt, các địa phương thường tổ chức học bù cho HS. Nhưng học bù như thế nào, bao lâu, theo tiêu chí gì thì không có quy định cụ thể. Mỗi địa phương tự quyết định dựa trên điều kiện thực tế và năng lực tài chính. Điều này tạo ra sự bất bình đẳng. HS tỉnh này có thể được học bù đầy đủ trong khi HS tỉnh khác có thể chỉ được học qua loa vài buổi rồi bắt đầu học chương trình mới. Không có chuẩn tối thiểu, không có giám sát, không có cơ chế khiếu nại nếu quyền học bù không được đảm bảo.

Pháp luật hiện hành chưa định nghĩa học bù là một quyền. Nghị định về quy chế tổ chức và hoạt động của cơ sở giáo dục phổ thông quy định trường học có trách nhiệm điều chỉnh kế hoạch dạy học khi có sự cố bất khả kháng nhưng không nói rõ phải điều chỉnh đến mức nào, trong bao lâu, với nguồn lực từ đâu.

Giảm tải chương trình sau thiên tai nghe có vẻ hợp lý vì HS đã mất nhiều tuần học, không thể gồng mình theo kịp. Nhưng giảm tải thế nào? Có phải HS vùng lũ sẽ hoàn thành chương trình ít hơn HS vùng không bị thiên tai? Chương trình GDPT được quy định thống nhất toàn quốc. Kỳ thi tốt nghiệp THPT, các kỳ tuyển sinh riêng vào ĐH cũng theo chuẩn chung. Nếu HS vùng lũ được giảm tải mà không có cơ chế bù đắp thì các em sẽ chịu thiệt thòi khi cạnh tranh với HS các vùng khác, nguy cơ dẫn đến bất bình đẳng về thực chất.

Pháp luật giáo dục khẳng định nguyên tắc công bằng là mọi công dân đều có cơ hội học tập như nhau. Nhưng khi thiên tai tạo ra khoảng cách kiến thức mà không có chính sách bù đắp đầy đủ, nguyên tắc này bị vi phạm.

ẢNH: BÁ DUY

3 VẤN ĐỀ PHÁP LÝ

Sau thiên tai, nhiều tổ chức, cá nhân quyên góp sách vở cho HS, đây là việc đẹp nhưng không thể thay thế trách nhiệm của nhà nước. Hiến pháp quy định nhà nước phải đầu tư phát triển giáo dục, đảm bảo quyền học tập của công dân. Khi sách vở của HS bị lũ cuốn trôi, đó không phải thiệt hại cá nhân mà là gián đoạn quyền học tập do thiên tai, một yếu tố bất khả kháng.

Nhiều địa phương có quỹ hỗ trợ HS nghèo nhưng chưa có quỹ dành riêng cho HS thiệt hại do thiên tai. HS vùng lũ phải xếp hàng chờ hỗ trợ chung chung, cạnh tranh nguồn lực với các đối tượng khác trong khi nhu cầu của các em mang tính cấp bách.

Về tâm lý, nhiều nghiên cứu chỉ ra trẻ em sau thiên tai dễ bị stress, lo âu, giảm khả năng tập trung học tập. Mặc dù đã có thông tư về y tế trường học và tâm lý học đường nhưng thiếu quy trình chuyên biệt cho tình huống sau thiên tai như can thiệp khủng hoảng, tiêu chí sàng lọc, cơ chế huy động chuyên gia, ngân sách. Giáo viên được đào tạo về phương pháp giảng dạy, không được đào tạo về tâm lý can thiệp khủng hoảng. Nếu không có sự hỗ trợ của chuyên gia, HS có nguy cơ mang theo chấn thương tâm lý nhiều năm.

Pháp luật hiện hành có nhiều quy định về an toàn trường học, phòng chống thiên tai nhưng thiếu cơ chế cụ thể về phục hồi học tập sau thiên tai như một quyền được bảo đảm. Không có tiêu chuẩn tối thiểu về số giờ học bù, nội dung giảm tải, mức hỗ trợ sách vở, can thiệp tâm lý. Mọi thứ phụ thuộc vào thiện chí và năng lực của địa phương.

Điều này tạo ra 3 vấn đề pháp lý. Một là vi phạm nguyên tắc bình đẳng khi HS cùng quốc gia nhưng có điều kiện phục hồi học tập khác nhau tùy địa phương. Hai là không có cơ chế giám sát và trách nhiệm. Nếu địa phương không tổ chức học bù đầy đủ, không hỗ trợ kịp thời, không có cơ quan nào chịu trách nhiệm, không có thủ tục nào để HS hay phụ huynh khiếu nại. Ba là tạo gánh nặng tài chính bất hợp lý cho địa phương nghèo. Các tỉnh miền Trung thường xuyên chịu thiên tai lại là những địa phương có ngân sách hạn chế nhất. Yêu cầu họ tự lo phục hồi giáo dục là đẩy gánh nặng xuống người yếu nhất.

VN là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của thiên tai. Mỗi năm có một bộ phận lớn HS ở vùng thiên tai phải gián đoạn học tập vì lũ lụt, bão. Con số này sẽ còn tăng do biến đổi khí hậu. Nếu không có cơ chế phục hồi giáo dục đầy đủ, thiên tai sẽ để lại hậu quả lâu dài cho cả thế hệ.

Phục hồi giáo dục sau thiên tai không phải vấn đề kỹ thuật mà là quyền con người. HS vùng lũ không chỉ cần sự thương cảm, các em cần một cơ chế pháp lý đảm bảo quyền được học tập đầy đủ như bạn bè vùng khác. Khi thiên tai đến, nhà nước không thể chọn không bảo vệ công dân. Khi thiên tai qua, nhà nước cũng không thể chọn không bù đắp thiệt hại cho quyền học tập của trẻ em. Đã đến lúc pháp luật phải xác định rõ phục hồi học tập sau thiên tai là nghĩa vụ pháp lý của nhà nước chứ không phải thiện chí.