Nếu bỏ qua các yếu tố chuyên biệt về tôn giáo - tâm linh, trong bối cảnh giáo dục thay đổi liên tục như hiện nay, tìm hiểu Thiền với vai trò trợ thủ tâm lý học đường sẽ cho ta nhiều cái lợi về phương pháp giáo dục.
Trong quan hệ với Thiền, giáo dục không chỉ là truyền đạt tri thức, mà còn là hành trình giúp con người tìm lại sự cân bằng, an tĩnh và nhân ái trong tâm hồn. Tuy vậy, trong thời đại số hôm nay, học đường đang chịu nhiều áp lực: nhịp sống nhanh, thi cử nặng nề, công nghệ liên tục thay đổi làm loãng sự tập trung, thầy và trò đều mỏi mệt trong cuộc đua thành tích. Giữa thực trạng ấy, Thiền với tính chất là "nghệ thuật sống tỉnh thức" đang được nhìn nhận như một phương pháp giáo dục nhân bản, chữa lành và khai mở trí tuệ.
Nếu đưa vào nhà trường, Thiền giúp người dạy và học trở về với chính mình, từ đó giáo dục được thực hiện trên nền tảng của sự tĩnh tại, hiểu biết, cảm thông và chia sẻ.
Giáo dục cần bồi dưỡng nhân cách cho học sinh, dạy học sinh nghệ thuật sống hòa hợp
ẢNH: Đ.N.THẠCH
THIỀN TRONG MÔI TRƯỜNG GIÁO DỤC CÔNG NGHỆ
Chữ "Thiền" xuất phát từ tiếng Phạn, nghĩa là "tĩnh lự" hay "quán chiếu nội tâm". Khi truyền sang Trung Hoa, chữ này được phiên âm là "Thiền-na", rút gọn thành "Thiền" (禪). Thực chất, Thiền là nghệ thuật sống tỉnh thức, là khả năng an trú trong giây phút hiện tại, không bị chi phối bởi vọng tưởng hay lo âu.
Trong lĩnh vực giáo dục, Thiền có thể đóng vai trò một hình thức giáo dục cảm xúc, đạo đức và trí tuệ. Thiền dạy con người biết quan sát tâm mình, hiểu cảm xúc của bản thân và người khác, từ đó ứng xử cuộc sống, sinh hoạt với lòng bao dung và tỉnh táo. Thiền sư Thích Nhất Hạnh từng nói: "Dạy học mà không dạy cách thở, cách lắng nghe, cách mỉm cười... thì mới chỉ dạy được một nửa". Thiền chính là cách "dạy nửa còn lại" ấy - tức phần giáo dục tâm hồn.
Trong bối cảnh học đường có nhiều thay đổi hiện nay, phép Thiền có vai trò tích cực đối với học sinh (HS) và giáo viên (GV). Với học sinh, Thiền giúp các em rèn luyện sự tập trung và tỉnh thức. Bởi lẽ HS thời nay bị bao quanh bởi vô vàn yếu tố gây phân tán như điện thoại, mạng xã hội, áp lực điểm số, thi cử... Khi "tâm" bị kéo ra ngoài, việc học trở nên hời hợt, thiếu chiều sâu. Có thêm chút Thiền sẽ giúp HS rèn khả năng chú tâm, bằng những bài tập đơn giản (như kiểm soát hơi thở, kiểm soát cảm xúc khi thuyết trình bài học, khi làm bài thi hay chỉ ngồi yên vài phút đầu tiết học...).
HS sẽ học cách nhìn nhận cảm xúc mà không bị cảm xúc điều khiển, từ đó giảm nóng giận, lo âu, sợ hãi. Điều này vô cùng cần thiết trong môi trường học đường hiện nay, nơi áp lực thi cử và mối quan hệ bạn bè dễ khiến các em mất thăng bằng tâm lý.
Học sinh Trường THPT Bùi Thị Xuân (P.Bến Thành, TP.HCM) trong một buổi học yoga
ẢNH: H.T.P
Thiền còn giúp bồi dưỡng nhân cách cho HS, dạy HS nghệ thuật sống hòa hợp. Khi HS học cách lắng nghe bản thân, các em cũng học cách lắng nghe người khác, biết cảm thông và yêu thương, giảm bạo lực học đường. "Một HS biết dừng lại trước khi nói lời gây tổn thương, biết mỉm cười thay vì phản ứng nóng nảy, đó là kết quả sâu xa của giáo dục bằng Thiền", một GV nghỉ hưu tại TP.HCM chia sẻ.
Với GV, Thiền giúp thầy cô nuôi dưỡng năng lượng an tĩnh, giúp giữ tâm an, giảm stress nghề nghiệp và phục hồi năng lượng tích cực. Thiền giúp GV lan tỏa tinh thần giáo dục nhân bản, một kiểu giáo dục bằng tình thương và sự cảm thông như tinh thần truyện ngắn Nước mắt của Nam Cao.
Người thầy có chút Thiền sẽ bớt dạy học trò bằng áp lực, mà bằng sự hiểu biết. Họ nhìn thấy đằng sau hành vi sai trái của học trò là một nỗi sợ hãi hoặc thiếu thốn tình thương, từ đó ứng xử bằng từ bi thay vì trách phạt. Chính sự tỉnh thức ấy làm nên một môi trường học đường lành mạnh, giàu nhân tính, nơi "giáo dục là cảm hóa chứ không phải là áp chế, hình phạt". Đây cũng là một tiêu chí quan trọng của chủ trương xây dựng trường học hạnh phúc hiện nay.
NHIỀU CÁCH ÁP DỤNG
Khi Thiền được đưa vào học đường, nó không chỉ tác động đến cá nhân, mà còn có thể chuyển hóa cả tập thể. Ở nhiều quốc gia như Nhật Bản, Hàn Quốc, Mỹ, Anh, các chương trình như "Mindfulness in School Project" (Dự án chánh niệm trong trường học), "Calm Classroom" (Lớp học yên tĩnh) hay "Peaceful Schools Program" (Chương trình trường học yên bình) đã chứng minh hiệu quả rõ rệt là bớt bạo lực học đường, giảm tỷ lệ nghỉ học, tăng mức độ hạnh phúc và gắn kết giữa thầy và trò.
Tại Việt Nam, một số trường ở TP.HCM, Huế hay các lớp học kỹ năng sống ở Hà Nội, Đà Nẵng… đã áp dụng Thiền nhẹ nhàng trong các giờ sinh hoạt. Kết quả là HS ít nổi nóng hơn, học tốt hơn và tập thể lớp trở nên chan hòa, yên ổn hơn.
Đầu năm học 2025 - 2026 này, Trường THPT Bùi Thị Xuân (P.Bến Thành, TP.HCM) đưa vào giảng dạy 11 nội dung chương trình nhà trường hoàn toàn miễn phí, trong đó có cả yoga, nấu ăn, gym, công dân toàn cầu. Nếu các trường coi Thiền như một môn kỹ năng sống như thế, thiết nghĩ sẽ có nhiều HS theo học.
Vấn đề còn lại là đưa Thiền vào trường học như thế nào để không rườm rà và tránh bị ngộ nhận là tôn giáo hóa trường học.
Có thể thực hiện bằng nhiều cách như: 5 phút tĩnh tâm đầu giờ học, thiền hành trong sân trường, sau mỗi buổi học... Có thể tích hợp dạy Thiền qua văn học, mỹ thuật, âm nhạc, để HS cảm nhận sự lắng đọng, suy tư trong tác phẩm.
Có thể khẳng định Thiền không chỉ là phương pháp ngồi yên mà là nghệ thuật sống tỉnh thức và giáo dục bằng trái tim. Khi Thiền bước vào trường học, nó mở ra một nền giáo dục mới không chỉ để biết, mà để hiểu, để thương và để học tập, rèn luyện tiến bộ. Thiền sư Thích Nhất Hạnh cũng từng nói: "Giáo dục không phải là nhồi nhét kiến thức, mà là giúp HS trở thành chính mình trong bình an và hiểu biết". Ý kiến này gần giống với mục đích cao nhất về học tập mà UNESCO đã đề xướng: "Học để tự khẳng định mình".
