Vòng xoáy kép “tận diệt” những lao động thầm lặng của nền kinh tế tỷ đô

Côn trùng là lực lượng thụ phấn chủ yếu cho cây trồng, đồng thời là tuyến phòng thủ tự nhiên chống sâu bệnh trong nông nghiệp. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu chỉ ra sự sụt giảm nghiêm trọng các loài côn trùng ở quy mô châu lục.

Khi đa dạng sinh học của côn trùng suy giảm, hệ sinh thái trở nên mất cân bằng, năng suất nông nghiệp bị đe dọa và chi phí sản xuất có nguy cơ đội lên theo cấp số nhân.

Trong khuôn khổ Tuần lễ Khoa học và Công nghệ VinFuture 2025, Giáo sư Ingolf Steffan-Dewenter (Đại học Würzburg, Đức) đã có những chia sẻ nghiên cứu trong lĩnh vực sinh học và nông nghiệp về vấn đề này.

Cảnh báo từ các khu bảo tồn châu Âu

Theo Giáo sư Ingolf Steffan-Dewenter, nhiều nghiên cứu đã chỉ ra những khu đồng cỏ được bảo tồn ở châu Âu - được xem như các “ốc đảo đa dạng sinh học” - đang bị cô lập bởi các vùng canh tác sử dụng nhiều thuốc trừ sâu và đã mất đi phần lớn tính kết nối với các sinh cảnh tự nhiên khác.

Môi trường sống bị ảnh hưởng tác động trực tiếp đến số lượng và tính đa dạng của các loài ong, bướm và các côn trùng thụ phấn khác.

Qua khảo sát 300 địa điểm, các chuyên gia khẳng định chắc chắn hơn việc diện tích lớn đồng nghĩa với tăng tính đa dạng loài. Hệ sinh thái mất đi kéo theo sự suy giảm nhanh của các loài côn trùng thụ phấn có tính “chuyên hoá” cao.

Không chỉ mất môi trường sống, côn trùng còn chịu tác động lớn từ dư lượng thuốc trừ sâu từ các địa điểm canh tác nông nghiệp trong khu vực trôi sang khu bảo tồn. 

“Vòng xoáy kép” mất môi trường sống và chịu ảnh hưởng của thuốc trừ sâu càng khiến số lượng loài giảm và hệ sinh thái càng khó phục hồi.

Ngoài 2 tác động kể trên, biến đổi khí hậu cũng khiến cho việc suy giảm đa dạng sinh học côn trùng càng thêm trầm trọng. Nghiên cứu của Giáo sư Steffan ở nhiều vùng địa hình, khí hậu cho thấy nhiều loài thụ phấn đã sống gần mức nhiệt tối đa mà chúng có thể chịu đựng. Các quần thể này đang chịu áp lực lớn chưa từng có, có nguy cơ sụp đổ khi nhiệt độ toàn cầu tăng thêm.

Đáng nói, mối quan hệ giữa cây trồng và côn trùng thụ phấn tại các vùng này có tính chuyên hoá cao. Chỉ cần một vài loài biến mất, toàn bộ hệ thống thụ phấn tự nhiên có thể bị đứt gãy, để lại hệ quả trực tiếp lên năng suất cây trồng.

75% cây lương thực toàn cầu cần những lao động thầm lặng này

Côn trùng - đặc biệt là ong, ruồi, bướm, kiến - đảm bảo sinh trưởng cho hàng loạt cây trồng.

Theo ước tính, khoảng 75% các loại cây lương thực trên toàn cầu cần đến côn trùng giúp đỡ trong quá trình thụ phấn, tạo trái, tạo hạt. Những côn trùng nhỏ bé đấy lại tạo ra một “dịch vụ” thụ phấn có giá trị kinh tế đáng kinh ngạc: khoảng 577 tỷ USD mỗi năm.

Không chỉ thụ phấn, côn trùng còn tham gia kiểm soát sâu hại bằng cách trở thành các thiên địch. Tuy nhiên, chức năng tự nhiên này thường bị đánh giá thấp.

Giáo sư Steffan đã đưa ra ví dụ về hàng loạt các cánh đồng ở châu Âu, châu Phi trong phạm vi nghiên cứu đã chỉ rõ thiên địch đóng vai trò loại bỏ sâu bệnh, tăng năng suất mà không cần thuốc trừ sâu.

“Theo một công bố gần đây, lượng thuốc trừ sâu toàn cầu đã tăng gần gấp đôi từ năm 1990 đến nay. Tuy nhiên, năng suất ở nhiều nơi có xu hướng chững lại, thậm chí tạo ra ‘hiệu ứng ngược’ vì hóa chất không phân biệt được sâu bệnh và thiên địch”, GS Steffan nói.

Ông cảnh báo thêm không có thiên địch, sâu bệnh phục hồi nhanh và mạnh hơn; càng phun thuốc thì sâu càng nhiều. Chuyên gia cho rằng, điều này yêu cầu một cách tiếp cận khác cho vấn đề bảo vệ đa dạng sinh học côn trùng.

Nếu côn trùng biến mất hoặc có sự thay đổi trong hệ sinh thái, ngành nông nghiệp sẽ phải trả một cái giá khổng lồ: năng suất giảm, rủi ro bùng phát dịch bệnh cao hơn, môi trường suy thoái nghiêm trọng…

Một số giải pháp hoà hợp cùng thiên nhiên như tăng cảnh quan xanh, giảm cường độ canh tác, nghiên cứu và thực hiện mô hình canh tác hữu cơ… đã được chứng minh có thể hồi phục quần thể côn trùng có ích, nâng cao năng suất nông nghiệp bền vững, đảm bảo an ninh lương thực lâu dài.