Vết đen
Đó là khẳng định của giáo sư xuất sắc (Distinguished Professor) Nguyễn Văn Tuấn, Giám đốc Trung tâm Công nghệ Y tế, Đại học Công nghệ Sydney (UTS).
Theo ông Tuấn, trong khoa học, việc bài báo khoa học bị thu hồi là một vết đen. Nó không đơn thuần rút lại vì lỗi kĩ thuật nhỏ, mà là một tuyên bố chính thức của tạp chí rằng bài báo có sai phạm nghiêm trọng. Có nhiều sai phạm, kể cả giả tạo dữ liệu (số liệu, hình ảnh), vấn đề tác giả, đạo văn, xung đột lợi ích không khai báo,...
Một bài báo bị thu hồi sẽ bị đánh dấu vĩnh viễn trên các cơ sở dữ liệu khoa học (Web of Science, Scopus, PubMed, và Retraction Watch). Nó không còn giá trị khoa học , không được trích dẫn hợp lệ và trở thành vết đen trong hồ sơ nghiên cứu của tất cả các tác giả liên quan.
GS. Nguyễn Văn Tuấn, Đại học Công nghệ Sydney.
Số liệu GS. Nguyễn Văn Tuấn thu thập cho thấy Việt Nam đứng số 1 về số bài báo bị thu hồi trong vùng Đông Nam Á. Trong đó, tỉ lệ thu hồi thô: 2,55/1.000 bài; tỉ lệ thu hồi chính thức 2,44/1.000 bài.
Việt Nam vượt xa Malaysia (đứng thứ hai khu vực) và gấp gần 5 lần Singapore - quốc gia có hệ thống nghiên cứu được đánh giá cao nhất Đông Nam Á.
Tỉ lệ thu hồi trung bình toàn cầu hiện nay khoảng 0,2-0,5 bài/1000 bài. Như vậy, tỉ lệ của Việt Nam cao gấp 5-10 lần trung bình.
Việt Nam đứng đầu về số lượng bài báo bị rút trên các tạp chí khoa học thế giới
Các nước trong vùng Trung Đông (Ai Cập, Saudi Arabia, Iraq, Iran), Ấn Độ, Pakistan, Trung Quốc và Bangladesh có tỉ lệ cao nhất thế giới, dao động trong khoảng 2,5 đến 6,0/1.000 bài công bố.
“Hiện nay, Việt Nam hiện đã chen chân vào nhóm top 10 nước có tỉ lệ thu hồi cao nhất thế giới. Không ai dám tự hào (nếu không muốn là xấu hổ) với cái vị trí này”, GS. Tuấn nói.
Tốc độ tăng phi mã
Từ năm 2011 đến cuối 2025, Việt Nam có ít nhất 364 bài báo khoa học bị thu hồi chính thức hoặc kèm theo cảnh báo.
Nhưng điều đáng sợ hơn cả không phải là con số tuyệt đối, mà là tốc độ gia tăng chóng mặt và xu hướng chưa hề dừng lại. Từ năm 2011-2018, số lượng bài báo của Việt Nam bị thu hồi dao động từ 1-3 bài. Năm 2019, số lượng lên đến 16 bài. Năm 2020 nhảy vọt lên 36 bài, năm 2021 vọt tiếp lên 53 bài, rồi đạt đỉnh vào hai năm 2022 với 74 bài.
GS. Nguyễn Văn Tuấn nhận định, việc thu hồi bài báo có tác động rất lớn. Quốc tế mất niềm tin vào nghiên cứu khoa học từ Việt Nam. Các nhà khoa học chân chính bị “vạ lây” khi xin tài trợ và hợp tác quốc tế. Sinh viên, nghiên cứu sinh bị ảnh hưởng khi trích dẫn các bài đã bị thu hồi. Nguy cơ bị các tập san lớn đưa vào danh sách đen hoặc yêu cầu kiểm tra bài từ Việt Nam (việc này đã xảy ra).
Không thể khoanh tay đứng nhìn
GS. Tuấn chia sẻ, do từng "lăn lộn" trong thế giới khoa học ở Việt Nam và thế giới, nên ông nhận thấy có nhiều lí do bài báo bị thu hồi. Trong đó, những lí do mà ông nói là “tiền căn” bao gồm: áp lực chỉ tiêu công bố quốc tế quá lớn (đặc biệt giai đoạn 2017-2023).
Đó còn là do cơ chế khen thưởng bằng tiền và học hàm học vị dựa trên số lượng bài Scopus/WoS. Đặc biệt cơ chế khen thưởng theo tập san Q1-Q4 là một sai lầm nghiêm trọng. Sự tồn tại của các “nhà máy viết” và “dịch vụ công bố bài báo”. Thiếu đào tạo nghiêm túc về đạo đức nghiên cứu và đạo đức công bố ở bậc sau đại học. Hệ thống kiểm soát chất lượng nội bộ tại nhiều trường viện còn rất yếu.
“Tôi từng làm nhiều chương trình nghiên cứu và hợp tác lâu năm ở Việt Nam và thấy hệ thống khoa học trong nước có nhiều "lỗ hổng" lớn. Tôi đã nói đến những lỗ hổng này”, GS. Nguyễn Văn Tuấn chia sẻ.
Số bài báo khoa học từ Việt Nam bị thu hồi trong thời gian 2010 đến 2025.
Ông đề xuất các giải pháp “vá các lỗ hổng” như công khai các qui chế về nghiên cứu khoa học, qui định về đạo đức khoa học và đạo đức công bố. Có thể tham khảo các qui chế và qui định ở Mĩ và Úc để soạn lại cho phù hợp với Việt Nam. Bắt buộc tất cả nghiên cứu sinh tiến sĩ và thạc sĩ phải hoàn thành khóa học chính quy về đạo đức nghiên cứu & đạo đức công bố (publication ethics) trước khi bắt tay vào nghiên cứu.
GS. Nguyễn Văn Tuấn đề xuất dừng ngay cơ chế thưởng tiền và xét chức danh giáo sư, phó giáo sư dựa trên số lượng bài Scopus/WoS, chuyển sang đánh giá chất lượng thực sự (trích dẫn, ảnh hưởng, sản phẩm ứng dụng). Thành lập Ủy ban đạo đức nghiên cứu quốc gia độc lập (theo mô hình COPE) có quyền điều tra và xử lí công khai các trường hợp vi phạm.
Các trường đại học phải công khai danh sách tất cả bài báo bị thu hồi của giảng viên và nghiên cứu viên trên trang thông tin điện tử của trường. Tăng cường sử dụng công nghệ phát hiện đạo văn và thao tác hình ảnh ở tất cả các tạp chí trong nước và khuyến khích các đại học áp dụng trước khi nộp bài. Xử lí nghiêm minh đối với các trường hợp cố ý làm giả dữ liệu, không chỉ “rút kinh nghiệm”.
Ông cảnh báo, nếu không hành động quyết liệt ngay trong 2025-2030, Việt Nam có nguy cơ trở thành “Saudi Arabia thứ hai” (quốc gia có nhiều bài báo bị thu hồi nhất thế giới) về tỉ lệ bài báo bị thu hồi - một vết đen trong nhiều thập niên.
“Khoa học không chỉ là con số công bố, mà còn là danh dự quốc gia. Khoa học ngày nay không phải ở vào thời thập niên 1970-1980 nữa. Những gì gọi là cách làm cũ hay truyền thống của thế hệ trước không còn áp dụng cho công bố khoa học ngày nay. Đừng dựa vào kinh nghiệm cá nhân nữa”, GS. Nguyễn Văn Tuấn nhắn nhủ.
