Công ty tư nhân sở hữu 40 tàu chiến, 10.000 lính, được quyền phát động chiến tranh với nước khác

Công ty Đông Ấn Hà Lan từng là thế lực thống trị thương mại thế giới trong giai đoạn thế kỷ 17.

Nhu cầu về gia vị và nguồn nguyên liệu dồi dào ở châu Á

Từ thời Trung cổ cho đến thế kỷ 16 và 17, các loại gia vị như đinh hương, nhục đậu khấu, quế, hồ tiêu và hương liệu đặc biệt quý hiếm và có giá trị vô cùng lớn ở châu Âu. Những mặt hàng này không chỉ được sử dụng trong ẩm thực để bảo quản thực phẩm, tạo hương vị cho thịt và đồ uống có cồn, mà còn được xem như thuốc chữa bệnh thấp khớp, gout, đau bụng, thậm chí được cho là có tác dụng kích thích tình dục, theo trang Museum.wa.au.

Sự khan hiếm và giá trị cao của gia vị đã khiến chúng trở thành mặt hàng chiến lược, có thể làm giàu cho bất kỳ quốc gia nào kiểm soát được nguồn cung. Ngoài gia vị, thương nhân châu Âu cũng khao khát các sản phẩm châu Á khác như kim loại quý, đồ thủ công mỹ nghệ, thảm, vải vóc và đồ nội thất, giúp họ trở nên giàu có.

Khu vực Đông Nam Á và Nam Á (Đông Ấn) đặc biệt là quần đảo Indonesia, chính là trung tâm sản xuất gia vị lớn nhất thế giới lúc bấy giờ. Quần đảo Maluku với hơn 1.000 hòn đảo là nơi cung cấp đinh hương và nhục đậu khấu quý hiếm, trong khi Java và Sumatra là nguồn cung hồ tiêu dồi dào.

Từ lâu, các thương nhân Ả Rập và Ba Tư đã kiểm soát tuyến đường gia vị đến châu Âu. Tuy nhiên, điều này thay đổi khi nhà thám hiểm Bồ Đào Nha Vasco da Gama tìm ra tuyến đường vòng qua mũi Hảo Vọng đến Ấn Độ năm 1497. Nhờ đó, Bồ Đào Nha độc quyền kiểm soát thương mại gia vị trong suốt thế kỷ 16, cho đến khi người Hà Lan xuất hiện.

Sự hình thành Công ty Đông Ấn Hà Lan

Cuối thế kỷ 16, Hà Lan vẫn đang trong cuộc chiến giành độc lập khỏi Tây Ban Nha (Chiến tranh Tám Mươi Năm, 1568-1648) nhưng đồng thời vẫn mở rộng ảnh hưởng ra bên ngoài. Các thương nhân Hà Lan, vốn đã sở hữu đội thương thuyền lớn nhất châu Âu, bắt đầu nhắm đến Đông Ấn – nơi người Bồ Đào Nha đang độc quyền buôn bán gia vị.

Năm 1599, đoàn thám hiểm Hà Lan đầu tiên đến Đông Ấn khởi hành, dù chưa mang lại thành công lớn nhưng đã mở đường cho nhiều chuyến đi sau này. Đến năm 1601, một hạm đội gồm năm tàu Hà Lan đã đánh bại hạm đội 30 tàu Bồ Đào Nha gần Bantam (quần đảo Java), đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong cuộc tranh giành quyền lực tại Đông Ấn.

Nhận thấy sự cạnh tranh nội bộ giữa các công ty thương mại đang làm giảm lợi nhuận, chính phủ Hà Lan quyết định hợp nhất các công ty thành một tổ chức duy nhất. Năm 1602, Công ty Đông Ấn Hà Lan (Vereenigde Oost-Indische Compagnie - VOC) chính thức ra đời, được trao quyền kiểm soát toàn bộ hoạt động thương mại với châu Á qua mũi Hảo Vọng và eo biển Magellan.

Công ty tư nhân hùng mạnh nhất lịch sử

Không đơn thuần là một công ty thương mại, VOC hoạt động như một thực thể quyền lực ngang tầm một quốc gia. Chính phủ Hà Lan trao cho VOC nhiều đặc quyền đặc biệt gồm:

• Độc quyền thương mại với châu Á

• Tuyên chiến và ký kết hiệp ước với các nước châu Á

• Chiếm đóng và cai trị thuộc địa

• Ban hành luật pháp và thực thi công lý

• Đúc tiền riêng

Trong thời đại mà các chuyến hải trình thường mất nhiều năm và hoạt động truyền tải thông tin mất rất nhiều thời gian, việc VOC được quyền thay mặt chính phủ Hà Lan tuyên chiến và gây sức ép bằng vũ lực giúp công ty nắm ưu thế vượt trội so với các đối thủ ở châu Âu.

Vào thời kỳ đỉnh cao giữa thế kỷ 17, VOC sở hữu khoảng 150 tàu buôn, 40 tàu chiến, 50.000 nhân viên, một đội quân tư nhân 10.000 binh lính (chưa tính quân đội Hà Lan) và mạng lưới thương mại trải dài từ Vịnh Ba Tư đến Nhật Bản. Công ty tổ chức gần 5.000 chuyến tàu từ Hà Lan sang châu Á trong thế kỷ 17 – con số vượt xa toàn bộ các quốc gia châu Âu khác cộng lại.

Cơ cấu của VOC và hoạt động ở Indonesia

VOC phát triển mạnh nhờ vào công nghệ đóng tàu vượt trội của Hà Lan thời kỳ này. 

VOC được tổ chức thành sáu văn phòng (kamer) đặt tại Amsterdam, Middelburg, Enkhuizen, Hoorn, Delft và Rotterdam. Việc điều hành công ty do hội đồng 17 thành viên (Heeren Seventien) kiểm soát, với trụ sở chính ở Amsterdam.

Tại Đông Ấn, VOC không ngừng mở rộng quyền kiểm soát. Năm 1605, VOC đánh bại người Bồ Đào Nha tại Amboina (nay là Ambon, thành phố lớn nhất tỉnh Maluku của Indonesia), biến nơi đây thành trụ sở chính trước khi chuyển sang Batavia (nay là Jakarta) vào năm 1619.

Tại quần đảo Banda, nơi sản xuất nhục đậu khấu, VOC thực hiện một trong những chiến dịch tàn bạo nhất lịch sử. Khi người dân Banda từ chối hợp tác, công ty đã tiến hành cuộc thảm sát vào năm 1622, giết chết và trục xuất hầu hết dân cư địa phương, thay thế bằng nô lệ và lao động hợp đồng.

Tại đảo Ternate và Tidore, VOC tiến hành nhiều chiến dịch quân sự trong những năm 1650, buộc các khu vực này phải chấp nhận quyền cai trị của Hà Lan.

Dù không có ý định kiểm soát lãnh thổ rộng lớn ở Indonesia, VOC thường can thiệp chính trị để duy trì lợi ích thương mại. Tại Java, công ty hậu thuẫn các hoàng tử tranh giành quyền lực trong vương quốc Mataram, từ đó duy trì ảnh hưởng sâu rộng trên quần đảo.

Nền tảng vững chắc nhờ công nghệ đóng tàu 

Hàng năm, trong phần lớn thời gian hoạt động của VOC, có từ hai đến ba hạm đội khởi hành từ Hà Lan đến các thuộc địa ở châu Á. Những con tàu lớn di chuyển với tốc độ trung bình từ 7 đến 9 km/h và có thể chở theo hàng trăm hành khách, thủy thủ đoàn cũng như gia súc. Những con tàu đồ sộ này được ví như "những con ngựa thồ" của một đế chế hàng hải rộng lớn.

Cho đến giữa thế kỷ 18, các con tàu Hà Lan vẫn được đóng theo những hợp đồng chi tiết nhưng không sử dụng bản vẽ kỹ thuật trên giấy. Những thợ đóng tàu bậc thầy chế tạo ra các loại tàu chuyên chở hàng hóa có thiết kế tốc độ không quá nhanh nhưng lại cực kỳ hiệu quả. 

Nhờ khả năng vận tải vượt trội, tàu Hà Lan được thương nhân khắp châu Âu ưa chuộng. Tuy nhiên, các đạo luật như Đạo luật Hàng hải Anh (Navigation Act) đã cấm người nước ngoài mua tàu của Hà Lan nhằm kiềm chế sức mạnh thương mại của quốc gia này.

Là quốc gia kiểm soát nguồn gỗ từ Na Uy, Đức, khu vực Baltic và Nga, người Hà Lan có lợi thế đàm phán giá thấp hơn nhiều so với các đối thủ. Thậm chí, có giai thoại kể rằng họ mua được gỗ và cột buồm từ Na Uy với giá rẻ hơn cả những người đóng tàu ngay tại nước này. Ngành đóng tàu Hà Lan vận hành vô cùng khoa học và hiệu quả, với mỗi một trong 6 văn phòng của VOC đều có xưởng đóng tàu riêng. Xưởng đóng tàu của văn phòng Amsterdam duy trì nhịp độ sản xuất ba tàu lớn mỗi năm cho đến thế kỷ 18. Ngoài Amsterdam, những trung tâm đóng tàu quan trọng khác của VOC còn có Middleburg, Harlingen và Hoorn.

Tập đoàn quốc tế đầu tiên trên thế giới

VOC là công ty đầu tiên trên thế giới phát hành cổ phiếu, tạo nền móng cho thị trường chứng khoán hiện đại ngày nay. Nhà đầu tư có thể mua bán cổ phiếu của VOC với mức cổ tức đôi khi lên đến 40% ở thời kỳ đỉnh cao.

VOC được định giá tới 7,9 nghìn tỷ USD (Theo tỷ giá ngày nay). Ảnh: Visualcapitalist.com

Giá trị của VOC có thời điểm tương đương 7,9 nghìn tỷ USD theo giá trị ngày nay, lớn hơn GDP của Nhật Bản và Đức thời hiện đại cộng lại. Ngay cả Apple – công ty giá trị hàng đầu thế giới – vẫn chưa đạt tới giá trị của VOC, theo Visual Capitalist.

Sự xuống dốc của VOC

Từ năm 1635 đến 1690, VOC thu được lợi nhuận khổng lồ, nhưng cách tổ chức phức tạp khiến vấn quản lý tài chính trở nên khó khăn, dẫn đến tham nhũng và thất thoát tràn lan. Công ty khi đó không phát hành thêm cổ phiếu mà chỉ dựa vào vay nợ ngắn hạn, khiến tài chính dần bấp bênh.

Trong thế kỷ 18, VOC phải đối mặt với sự cạnh tranh từ Anh và Pháp, cũng như các cuộc chiến tranh tốn kém tại quần đảo Java. Trong Chiến tranh Anh-Hà Lan lần thứ tư (1780-1784), Hải quân Anh và đối thủ cạnh tranh là Công ty Đông Ấn Anh, tấn công mạnh vào tuyến đường thương mại của VOC, đẩy công ty vào cảnh nợ nần chồng chất.

Đến năm 1795, khi Hà Lan bị Pháp xâm lược, VOC bị quốc hữu hóa. Năm 1796, ban lãnh đạo công ty bị buộc từ chức và đến ngày 1/1/1800, VOC chính thức giải thể, kết thúc 200 năm thống trị thương mại toàn cầu.

________________________

Vào thế kỷ 20, có một công ty của Mỹ vươn tầm ảnh hưởng rộng khắp Mỹ Latin, nắm quyền lực ngang quốc gia trong lòng quốc gia, từng lôi kéo Cơ quan Tình báo Trung ương (CIA) tham gia lật đổ chính phủ một nước trong khu vực. Công ty đó tên là gì và câu chuyện xoay quanh như thế nào? Mời độc giả đón đọc bài kỳ 2, xuất bản tối 7/12.