Giữ gìn truyền thống "tôn sư trọng đạo" giữa làn sóng công nghệ và Trí tuệ nhân tạo

Nhân kỷ niệm 43 năm Ngày Nhà giáo Việt Nam (20/11/1982 – 20/11/2025), câu chuyện về vai trò người thầy lại trở nên thời sự hơn bao giờ hết. Đặc biệt khi người thầy đang đứng ở “giao lộ” giữa một bên là truyền thống “tôn sư trọng đạo”, “nhất tự vi sư, bán tự vi sư” đã kết tinh qua hàng nghìn năm và một bên là làn sóng công nghệ và trí tuệ nhân tạo (AI) đang cuộn trào, làm thay đổi tận gốc cách dạy và học của con người.

Trong bối cảnh đất nước đặt mục tiêu đến năm 2030 trở thành nước đang phát triển có công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao, và đến năm 2045 trở thành nước phát triển có thu nhập cao, câu hỏi đặt ra là: Làm sao giữ được hồn cốt “tôn sư trọng đạo” mà vẫn không lỡ chuyến tàu công nghệ, nhất là trí tuệ nhân tạo?

Từ góc độ của một người từng là học trò, từng đứng trên bục giảng và thấu hiểu những tác động to lớn của công nghệ số, AI đến mọi mặt của đời sống kinh tế xã hội, người viết xin bàn luận một vài khía cạnh, vừa mang tính trải nghiệm cá nhân, vừa dựa trên các định hướng khách quan từ chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước.

Cha mẹ dù nghèo hay giàu đều cố gắng cho con đi học “muốn con hay chữ thì yêu lấy thầy”. Khi gửi con cho thầy thì “tiên học lễ, hậu học văn”, cả gia đình với lễ vật trầu cau, hương đèn kính cẩn dâng trước bàn thờ Khổng Tử, xin thầy nhận trò. Có con em được đi học là niềm tự hào không chỉ của một nhà mà của cả xóm, cả làng.

Trong lớp học xưa, bên cạnh tấm lòng kính thầy còn là “kính chữ thánh hiền”. Người học phải ngồi ngay ngắn, giữ sách vở sạch sẽ; chữ viết ra không được vứt bừa bãi, phải gom lại rồi đem đốt. Nếu nhà nghèo không có giấy thi trò viết trên đất, trên cát rồi xóa đi, không được để ai giẫm lên chữ. Những quy tắc nhỏ đó tạo nên hệ giá trị lớn, đó là coi trọng tri thức, tôn trọng người trao tri thức, xem việc học là con đường để nên người và giúp đời.

Không phải ngẫu nhiên mà sử sách lưu danh bao tấm gương hiếu học như Mạc Đĩnh Chi, Nguyễn Hiền, Nguyễn Quán Nho… Sinh ra trong nghèo khó, họ vẫn bền bỉ theo đuổi con chữ, không có tiền mua đèn dầu thì mượn trăng sao, mượn đom đóm làm đèn, học mọi lúc mọi nơi rồi đỗ đạt, góp công xây dựng đất nước. Những câu chuyện ấy đã trở thành những huyền thoại trong giáo dục truyền cảm hứng cho biết bao thế hệ.

Ngày nay, từ lớp học vùng cao đến giảng đường đại học, truyền thống hiếu học ấy vẫn tiếp nối, như những em nhỏ đi bộ hàng cây số đến trường; học sinh khuyết tật viết bằng chân nhưng vẫn dự thi học sinh giỏi; con em gia đình khó khăn giành học bổng quốc tế… Tất cả cho thấy tinh thần hiếu học, tôn sư trọng đạo vẫn là mạch nguồn âm ỉ, nuôi dưỡng khát vọng vươn lên của người Việt. Đảng và Nhà nước ta từ lâu cũng luôn coi giáo dục đào tạo cùng với khoa học công nghệ, là quốc sách hàng đầu.

Mới đây, Nghị quyết 71-NQ/TW (2025) của Bộ Chính trị cũng nhấn mạnh cần “phát huy truyền thống hiếu học của dân tộc, xây dựng xã hội học tập” để phục vụ sự phát triển nhanh và bền vững của đất nước. Rõ ràng, những giá trị tôn sư trọng đạo, hiếu học ngàn đời của cha ông ta vẫn là nền tảng tinh thần quý báu cho giáo dục Việt Nam, kể cả trong kỷ nguyên hiện đại.

Thứ nhất, cá nhân hoá việc học. AI có thể phân tích dữ liệu học tập của mỗi học sinh để gợi ý nội dung, tốc độ, dạng bài tập phù hợp. Một lớp học vài chục học sinh nhưng mỗi em có “lộ trình riêng” - điều mà phương thức dạy học truyền thống rất khó đảm đương.

Thứ hai, mở rộng không gian học tập. Bài giảng số, lớp học trực tuyến, mô phỏng ảo, thư viện số giúp những người học ở vùng sâu vùng xa, người khuyết tật, người đã đi làm có thể tiếp cận tri thức gần như ngang bằng với mọi người. Kiến thức không còn bị gói gọn trong bốn bức tường lớp học.

Thứ ba, hỗ trợ người thầy hiệu quả. AI và các nền tảng số có thể giúp giáo viên soạn giáo án, thiết kế bài tập, tạo ngân hàng câu hỏi, chấm bài trắc nghiệm, thống kê kết quả, phân tích mức độ tiến bộ của học sinh, gợi ý phương án phụ đạo hay bồi dưỡng riêng. Thời gian dành cho các thủ tục hành chính giấy tờ giảm đi đáng kể; bù lại, thầy cô có thêm thời gian trò chuyện, cố vấn, truyền cảm hứng cho học trò.

Thứ tư, gắn với tầm nhìn phát triển đất nước. Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị (2024) đã nhấn mạnh khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số là “yếu tố quyết định, điều kiện tiên quyết” để Việt Nam phát triển giàu mạnh, hùng cường trong kỷ nguyên mới.

Nghị quyết này cũng đặt mục tiêu đến năm 2030, Việt Nam trở thành nước đang phát triển có công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao. Đến năm 2045 trở thành nước phát triển, thu nhập cao. Giáo dục đào tạo chính là “nhà máy” sản xuất nguồn nhân lực số, công dân số cho lộ trình đó. Nếu giáo dục đào tạo đứng ngoài làn sóng AI và chuyển đổi số thì chúng ta sẽ bị tụt hậu ngay trên chính sân nhà. Nhận thức rõ điều này, Chính phủ đã ban hành Chiến lược Quốc gia về nghiên cứu, phát triển và ứng dụng AI đến năm 2030, nhằm thúc đẩy trí tuệ nhân tạo phục vụ phát triển kinh tế xã hội, trong đó có ứng dụng vào giáo dục.

Như vậy, làn sóng công nghệ và AI không phải là “kẻ thù” của giáo dục, mà là nguồn lực mới để nâng tầm chất lượng dạy và học, nếu chúng ta biết chủ động làm chủ, định hướng đúng đắn và luôn đặt người thầy ở vị trí trung tâm của tiến trình này.

Thứ nhất, "thầy Google”, “thầy ChatGPT” thay thầy thật? Học sinh ngày nay chỉ cần vài cú nhấp chuột là có lời giải bài tập, bài văn mẫu, bài thuyết trình, thậm chí luận văn. Nếu không được định hướng đúng, nhiều em dễ coi các công cụ AI là “thầy” còn vai trò của giáo viên chỉ còn là “người cho điểm”, “người coi thi”. Sự tôn trọng dành cho người thầy vốn được xây dựng trên tri thức và nhân cách dễ có nguy cơ bị thay thế bởi tâm lý “cần gì cũng hỏi máy”.

Thứ hai, học thuộc lời máy, bỏ quên tư duy độc lập. AI có thể trả lời nhanh và viết rất trôi chảy, nhưng đó không phải là tư duy của người học. Khi quen với việc “copy / paste” thì học sinh sẽ mất dần khả năng tự đọc, tự hiểu, tự phân tích và phản biện; thậm chí còn ngại cả đánh máy… Đây đều là những năng lực mà một nền kinh tế tri thức, một đất nước phát triển vào năm 2045 không thể thiếu.

Thứ ba, gian lận học thuật tinh vi hơn. Việc sử dụng AI để làm bài, viết luận văn, làm đồ án… thay cho nỗ lực của bản thân đang trở thành vấn đề toàn cầu. Nếu nhà trường và xã hội không kịp xây dựng quy định, tiêu chuẩn, công cụ kiểm tra, thì tính trung thực trong học tập sẽ bị đe dọa; tấm bằng, chứng chỉ sẽ mất dần giá trị.

Thực tế, Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) đã lưu ý rằng ứng dụng AI trong giáo dục cần đảm bảo các giá trị cốt lõi như tính trung thực, tư duy sáng tạo, năng lực tự học của người học, nhằm tránh nguy cơ học sinh ỷ lại vào máy móc và gian lận thiếu trung thực.

Thứ tư, quan hệ thầy - trò sẽ dần “nguội lạnh” vì lớp học ảo. Học trực tuyến, giao tiếp qua màn hình và tin nhắn nếu thiếu tinh tế rất dễ khiến mối quan hệ thầy - trò trở nên mỏng hơn, nhạt hơn, ít cảm xúc hơn. Trong khi đó, “tôn sư trọng đạo” không chỉ là chuyện chào hỏi, lễ nghi hình thức mà còn là sự gắn bó, tin cậy và biết ơn giữa người học với người dạy.

Ở tất cả những điểm này, chính người thầy là người đầu tiên cảm nhận rõ nhất. Họ đang trực tiếp đối diện với những lớp học có học sinh thông minh hơn trước đây, giỏi công nghệ hơn, nhưng đôi khi cũng bốc đồng hơn, dễ phân tán và ít kiên nhẫn hơn. Rõ ràng, công nghệ mới đòi hỏi thầy cô phải thích nghi nhiều hơn nữa để giữ được sợi dây kết nối về tình cảm và đạo lý với học trò.

Từ “người truyền dạy” sang “kiến trúc sư học tập”. Nếu trước đây thầy cô chủ yếu “đứng lớp, giảng bài”, thì nay kiến thức cơ bản đã có thể được chuyển tải qua video, audio, văn bản, hình ảnh trên các nền tảng học trực tuyến, thậm chí qua trợ lý ảo.

Giáo viên dần trở thành người thiết kế trải nghiệm học tập, như quyết định nội dung nào giao cho máy móc, nội dung nào học sinh phải tự học, nội dung nào cần thảo luận trực tiếp; tổ chức các hoạt động để học sinh tự khám phá, tự phản biện và tự sáng tạo.

Từ “người chấm điểm” sang “người dẫn dắt phát triển nhân cách”. Điểm số có thể do hệ thống số hóa hỗ trợ chấm, nhưng định hướng nhân cách, giá trị sống, đạo đức nghề nghiệp, phẩm chất công dân chỉ có thể đến từ con người. Thầy cô trở thành những huấn luyện viên về năng lực và nhân cách, đồng hành với học trò trong những lựa chọn khó khăn, giúp các em hiểu thế nào là đúng và sai, tử tế và gian dối trong cả thế giới thật lẫn thế giới số.

Từ tấm gương tri thức sang tấm gương học tập suốt đời. Trong kỷ nguyên này, công nghệ thay đổi từng ngày, không thầy cô nào có thể khẳng định thầy biết hết, trò chỉ việc nghe. Người thầy cần trở thành tấm gương của tinh thần học tập suốt đời, không ngại cập nhật những công nghệ mới. Thầy cô sẵn sàng thừa nhận “cái này cô/thầy chưa rõ, chúng ta cùng tìm hiểu”. Chính thái độ cầu thị ấy dạy cho học sinh bài học quý giá hơn mọi bài giảng, phải biết khiêm tốn, ham học, và không dừng lại ở những gì đã biết.

Khi người thầy làm được những điều ấy, thì truyền thống “tôn sư trọng đạo”, “nhất tự vi sư, bán tự vi sư” sẽ không hề lỗi thời. Ngược lại những nội dung mới luôn được cập nhật và sự kính trọng của học trò đối với thầy cô không chỉ vì thầy cô biết nhiều hơn mà vì thầy cô có nhân cách, trách nhiệm, bản lĩnh và năng lực thích ứng với thời đại.

Một là, đặt người thầy ở trung tâm mọi chiến lược chuyển đổi số giáo dục. Mọi chương trình ứng dụng công nghệ, AI trong giáo dục, từ sách giáo khoa điện tử, lớp học trực tuyến đến hệ thống quản lý học tập đều phải trả lời được các câu hỏi:

Giáo viên được hỗ trợ gì? Khối lượng công việc của họ giảm hay tăng? Vai trò sư phạm và tính nhân văn của họ được nâng cao hay bị lu mờ? Người thầy không thể chỉ là “người dùng cuối” của hệ thống, mà cần được tham gia từ khâu thiết kế, thử nghiệm, góp ý, đánh giá hiệu quả.

Thực tế, Bộ GD&ĐT khi xây dựng chiến lược chuyển đổi số và ứng dụng AI cũng xác định phải đặt lợi ích của người học, đội ngũ nhà giáo làm trung tâm. Đặc biệt, Nghị quyết 71-NQ/TW (2025) của Bộ Chính trị đã nêu rõ: “Nhà giáo là động lực, quyết định chất lượng giáo dục, đào tạo...; coi trọng danh dự người thầy, tôn vinh người thầy trong xã hội”. Do đó, người thầy cần được tôn vinh đúng vị thế trong mọi đề án chuyển đổi số giáo dục.

Hai là, xây dựng đội ngũ “nhà giáo số” và công dân số gương mẫu. Các chương trình đào tạo, bồi dưỡng giáo viên cần cập nhật mạnh mẽ, trang bị kiến thức nền về AI, dữ liệu, an toàn thông tin, đạo đức số; rèn luyện kỹ năng sử dụng công cụ số trong soạn bài, kiểm tra, đánh giá, tư vấn học sinh.

Đồng thời hỗ trợ giáo viên tự tạo học liệu số và chia sẻ trên các kho dữ liệu dùng chung. Khi thầy cô tự tin làm chủ công nghệ, họ sẽ biết cách dùng công nghệ để phục vụ mục tiêu giáo dục, chứ không bị cuốn theo những trào lưu nhất thời trên mạng xã hội.

Bộ GD&ĐT cũng xác định đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý phải đóng vai trò tiên phong trong ứng dụng AI, hướng dẫn người học sử dụng AI một cách có trách nhiệm. Năng lực về AI của giáo viên và học sinh sẽ là yếu tố quyết định thành công của việc đưa AI vào trường học.

Bốn là, dạy “tôn sư trọng đạo” trên không gian mạng. Học trò ngày nay sống song song trong cả thế giới thực và thế giới số. Vì vậy, việc tôn sư trọng đạo cũng phải được thể hiện trên phiên bản số. Chúng ta cần xây dựng bộ quy tắc ứng xử trên mạng trong nhà trường: hướng dẫn học sinh cách nhắn tin, bình luận, chia sẻ về thầy cô một cách văn minh; quy định rõ hành vi nào bị coi là xúc phạm, bôi nhọ danh dự nhà giáo và sẽ bị xử lý.

Cần lồng ghép nội dung tôn trọng tác giả, chống gian lận với AI vào môn Giáo dục công dân, Hoạt động trải nghiệm hướng nghiệp. Đồng thời, khuyến khích học sinh dùng chính công nghệ để tri ân thầy cô (làm clip, viết bài, sáng tạo sản phẩm số tặng thầy cô nhân ngày 20/11…). Những hoạt động tích cực này sẽ giúp lan tỏa truyền thống tôn sư trọng đạo trong môi trường số.

Năm là, hoàn thiện hành lang pháp lý và quy chế sử dụng AI trong nhà trường. Bên cạnh định hướng đạo đức, rất cần một khung cứng về quản lý việc dùng AI trong giáo dục. Cần sớm quy định rõ những gì được phép và không được phép khi dùng AI trong làm bài, thi cử và nghiên cứu; xây dựng công cụ và quy trình phát hiện sản phẩm gian lận do AI tạo ra, không nhằm trừng phạt nặng nề mà chủ yếu để răn đe và giáo dục ý thức trung thực cho học sinh. Đồng thời, phải bảo vệ dữ liệu cá nhân của học sinh, giáo viên trong các hệ thống số, tránh bị lạm dụng hoặc vi phạm quyền riêng tư.

Theo định hướng của Bộ GD&ĐT tới đây Bộ sẽ ban hành khung hướng dẫn sử dụng AI trong giáo dục, yêu cầu mỗi cơ sở giáo dục ban hành quy chế và quy tắc ứng xử về việc sử dụng AI trong nhà trường. Cùng với đó, sẽ xây dựng khung năng lực AI và bộ tiêu chí đánh giá năng lực AI dành cho người học và nhà giáo. Những bước này nhằm đảm bảo AI được ứng dụng an toàn, hiệu quả và có kiểm soát trong môi trường sư phạm.

Sáu là, gắn trách nhiệm của gia đình và xã hội. Giáo dục đạo đức, lối sống cho thế hệ trẻ không thể chỉ là nhiệm vụ của nhà trường, mà phải có sự chung tay từ gia đình và xã hội. Cha mẹ cần đồng hành cùng nhà trường: không làm hộ bài cho con, không chạy theo thành tích, không cổ vũ tư tưởng “học tủ, học gạo, học để lấy bằng”.

Truyền thông và mạng xã hội cũng cần góp phần lan tỏa những tấm gương đẹp về tình thầy trò, những câu chuyện hiếu học, sáng tạo từ khắp mọi miền thay vì chỉ chăm chú khai thác các vụ việc tiêu cực, lệch chuẩn để câu view, câu like. Khi toàn xã hội đề cao tri thức thật, giá trị thật, thì những ai gian lận, ai hời hợt trong học tập tự khắc sẽ thấy lạc lõng. Quan điểm phối hợp chặt chẽ giữa gia đình, nhà trường và xã hội trong giáo dục đã được khẳng định trong nghị quyết 71-NQ/TW của Đảng và cần được cụ thể hóa bằng trách nhiệm rõ ràng từ bên trong việc giáo dục thế hệ trẻ.

Kỷ niệm 43 năm Ngày Nhà giáo Việt Nam, nhìn lại hành trình từ truyền thống “nhất tự vi sư, bán tự vi sư” hàng nghìn năm đến kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo hôm nay, chúng ta càng thấy rõ: Không phải công nghệ làm mất đi truyền thống “tôn sư trọng đạo” mà chính là cách con người sử dụng công nghệ. Không phải AI đe dọa đạo lý mà chính là nếu chúng ta buông tay để việc học chỉ còn là cuộc đua điểm số và bằng cấp. Giữ gìn truyền thống không đồng nghĩa với quay lưng lại với hiện đại đó là mang theo những giá trị bền vững của cha ông để bước vào tương lai với tư thế tự tin, chủ động.

Đến năm 2030, 2045 khi Việt Nam vươn mình trở thành Quốc gia công nghiệp hiện đại, thu nhập cao, hy vọng rằng bên cạnh những “nhà máy thông minh”, “đô thị thông minh”, chúng ta vẫn sẽ tự hào nhắc đến những người thầy Việt Nam, những người đã lặng lẽ đứng giữa làn sóng công nghệ nhưng vẫn giữ vững được hồn cốt “tôn sư trọng đạo” và ngày ngày truyền lửa cho các thế hệ công dân số của một Việt Nam hùng cường.