Tháng trước, thấy GS Lê Dũng Tráng công bố một tiền ấn phẩm mới trên Arxiv (một kho dữ liệu dạng nháp những bài báo khoa học, bất kỳ ai cũng có thể truy cập miễn phí) tôi rất ngạc nhiên và vui mừng.
Mấy năm trước ông về Việt Nam tôi thấy ông yếu nhiều và dường như không còn minh mẫn như xưa. Hôm nay, nhận được tin ông mất từ Hélène Esnault (nhà toán học Đức gốc Pháp), nghiên cứu sinh đầu tiên của ông.
GS Tạ Quang Bửu (thứ 2 từ trái qua) cùng TS Lê Dũng Tráng (người ngồi) đi thăm rừng Cúc Phương năm 1972
ẢNH: TL
Tôi chợt nghĩ, có một số người làm toán có hạnh phúc là có thể làm toán đến những hơi thở gần cuối cùng. Tôi đã từng có vài trải nghiệm như vậy. Noel năm 2009, tôi có viết chung một công trình cùng Hélène Esnault và chồng bà, Eckart Viehweg (cũng là một nhà toán học Đức).
Trong các trao đổi qua email, bà cho biết Eckart mệt. Tôi hình dung Hélène ngồi làm toán và thỉnh thoảng lại quay sang hỏi Eckart. Một tháng sau ông mất. Đêm Eckart mất, Hélène công bố một tiền ấn phẩm trên trang Arxiv về một số thảo luận giữa hai người trong kỳ Noel vừa qua. Không phải anh hùng, chỉ là đam mê. GS Hoàng Tụy công bố công trình cuối cùng ở tuổi 91. GS Tráng mới có 79, vẫn còn trẻ quá.
Tôi gặp GS Lê Dũng Tráng lần đầu năm 2000 ở Berkeley (tên của một đại học ở Mỹ) khi tôi đang làm postdoc (nghiên cứu sinh sau tiến sĩ) ở đó, còn ông ghé qua tham dự một hội thảo, có lẽ từ lời mời của Michael Artin (nhà toán học Mỹ gốc Đức, nổi tiếng với những đóng góp quan trọng cho ngành hình học đại số).
Từ trái sang: GS Ngô Việt Trung, GS Nguyễn Khoa Sơn, GS Hoàng Tụy, GS Lê Dũng Tráng, GS Hà Huy Khoái, GS Đào Trọng Thi
ẢNH: TL
Tôi mời ông về nhà ăn tối. Trên đường đi, ông kể cho tôi nhiều về toán, trong đó việc ứng dụng kết quả nổi tiếng của Michael Artin, lúc đó cũng đang ở Berkeley, vào các chứng minh kết quả nổi tiếng của mình. Rất tiếc lúc đó tôi chẳng hiểu gì. Hôm sau cùng gặp Artin ở MSRI (Viện Khoa học toán học Simons Laufer, Mỹ), ông chỉ vào tôi và nói với Artin: anh còn vị trí postdoc nào cho cậu này không? Artin cười vẻ như hơi có lỗi. Tôi thấy ấm lòng.
Trong bữa tối hôm trước, ngoài toán học, Lê Dũng Tráng còn kể một câu chuyện rất thú vị, một giả thuyết của ông về Marco Polo liên quan đến Việt Nam. Rất tiếc là tôi không thể nhắc lại - vì phát biểu giả thuyết phải rất chính xác.
Ấn tượng lớn nhất của Lê Dũng Tráng đối với tôi là, ông luôn tự hào mình là người Việt Nam.
Ông sinh năm 1947, rời Việt Nam sang Pháp lúc mới 3 tuổi. Nhưng cho đến rất lâu sau này ông vẫn chỉ có hộ chiếu Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Ông kể, có lẽ ông là công dân Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đầu tiên sang Mỹ.
Ông sang Mỹ để làm toán. Nhưng không chỉ làm toán, ông còn vận động chống chiến tranh Việt Nam trên đất Mỹ, cũng như vận động các nhà toán học Mỹ, Pháp giúp đỡ các đồng nghiệp Việt Nam. Các cố gắng của ông đã có ảnh hưởng to lớn giúp toán học Việt Nam hội nhập với thế giới. Sau này, ông luôn tranh thủ mọi dịp để về Việt Nam. Ông yêu đất nước, yêu con người, yêu cả những món ăn truyền thống Việt Nam.
GS Lê Dũng Tráng mất hôm qua 19.11. Sáng nay 20.11, trong buổi tổng kết công tác đào tạo tại Viện Toán học Việt Nam, ban tổ chức đã dành một phút để mặc niệm ông.
Khi nhiều nhà toán học gọi GS Lê Dũng Tráng là người bạn lớn của toán học Việt Nam, GS Ngô Việt Trung, nguyên Viện trưởng Viện Toán học Việt Nam, nêu ý kiến: "Không nên gọi GS Lê Dũng Tráng là người bạn lớn của toán học Việt Nam vì ông vẫn giữ quốc tịch Việt Nam và bản thân ông luôn coi mình là nhà toán học Việt Nam. Viện hàn lâm Khoa học thế giới cũng xếp ông là viện sĩ của Việt Nam".
