Những người chiến sĩ kiên cường nhất trong cuộc đấu tranh giành độc lập, tự do là những nhà tình báo, người hoạt động trong lòng địch với muôn vàn hiểm nguy, trong đó có anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân Phạm Ngọc Thảo.
Ông không chỉ "giấu mình" thu thập tin tức, mà còn "đi thẳng vào hàng ngũ kẻ thù, tung hoành hoạt động vì Tổ quốc cho đến tận lúc hy sinh, trường kỳ mai phục tác chiến". Cuộc đời đầy kịch tính, mưu lược và bí ẩn của ông đã được phác họa phần nào qua bộ phim tài liệu Giữa vòng vây quân thù của VTV.
Từ bỏ vinh hoa để theo cách mạng
Phạm Ngọc Thảo sinh năm 1922, trong gia đình Công giáo trí thức, giàu có nổi tiếng ở Long Xuyên. Anh em của ông đều du học Pháp, trở thành kỹ sư, bác sĩ, luật sư, bản thân đại tá cũng mang quốc tịch nước này. Ông được hưởng nền giáo dục tiên tiến và có thể có một tương lai đầy đủ, sung túc dù ở trong hay ngoài nước.
Khi đất nước bước vào giai đoạn bước ngoặt lịch sử, đứng trước vận mệnh dân tộc, Phạm Ngọc Thảo từ bỏ tất cả vinh hoa phú quý để đi theo tiếng gọi non sông.
Nhà tình báo Phạm Ngọc Thảo.
Tháng 9/1945, khi thực dân Pháp bất ngờ quay trở lại xâm chiếm Nam Bộ, Phạm Ngọc Thảo tuyên bố hủy bỏ quốc tịch Pháp và lên đường tham gia kháng chiến. Sau đó, Phạm Ngọc Thảo được tổ chức cử ra miền Bắc học tập.
Ông là một trong số 12 cán bộ ưu tú tham gia khóa I trường võ bị Trần Quốc Tuấn (nay là Trường Sĩ quan Lục quân I). Tại đây, ông không chỉ được tôi luyện về ý chí, kỷ luật, tác phong người lính mà còn tích lũy được nhiều kinh nghiệm, đặc biệt là vốn binh pháp Tôn Tử từ người thầy Hoàng Đạo Thúy.
Sau khi kết thúc khóa học, Phạm Ngọc Thảo trở về Nam và tham gia vào các hoạt động kháng chiến, trực tiếp cầm súng chống thực dân. Với tư chất thông minh, can trường và bản lĩnh quân sự được tôi luyện, ông nhanh chóng đảm nhận nhiều vị trí quan trọng trong lực lượng kháng chiến ở Nam Bộ.
Ông từng là Tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn 410, rồi Trung Đoàn phó, và sau đó là Trưởng phòng Mật vụ Nam Bộ. Chỉ trong một thời gian ngắn, với tài năng của mình, ông đã thống nhất các lực lượng tình báo phân tán ở Nam Bộ. Tiểu đoàn 410 dưới sự chỉ huy của ông tham gia cả 4 chiến dịch của Quân khu 9 với vai trò chủ công, lập nhiều chiến công hiển hách, không hổ danh là lực lượng chủ lực của Nam Bộ lúc bấy giờ.
Ông Phạm Ngọc Thảo (thứ hai từ trái qua) trong Ban chỉ huy Tiểu đoàn 410 Tây Nam Bộ tại Cần Thơ năm 1952.
Bên cạnh hoạt động quân sự trực tiếp, Phạm Ngọc Thảo còn vận dụng vốn kiến thức vào việc biên tập và viết bài cho bán nguyệt san Bách Khoa - tạp chí của nhóm trí thức Đảng Cần lao ở miền Nam sau này. Những bài viết của ông, tập trung vào đề tài quân sự, thể hiện kiến thức uyên bác của một nhà chiến lược kết hợp với thực tiễn phong phú của người trực tiếp cầm quân.
Chính cố vấn Ngô Đình Nhu cũng nghiên cứu kỹ những bài viết này và nhận xét rằng chúng "mang giọng điệu hơi hướng Cộng sản, nhưng nhận xét trung thực, chân thành, khách quan, không hề bợ đỡ chế độ mới". Lời nhận xét này cho thấy sự sắc sảo trong tư duy của Phạm Ngọc Thảo và khả năng "ẩn mình" ngay cả qua ngòi bút.
Nhiệm vụ ''đi thẳng vào lòng địch''
Bước ngoặt mang tính lịch sử, định hình nên huyền thoại Phạm Ngọc Thảo chính là thời điểm ông nhận nhiệm vụ đặc biệt quan trọng từ cấp trên. Sau Hiệp định Genève 1954, miền Nam đứng trước tình thế mới.
Theo chỉ đạo của cấp trên, mà trực tiếp là Bí thư Xứ ủy Nam Bộ Lê Duẩn, Phạm Ngọc Thảo không tập kết ra miền Bắc như nhiều đồng đội khác, mà được giao một nhiệm vụ cực kỳ nguy hiểm - ở lại miền Nam, thâm nhập sâu vào hàng ngũ cao cấp của chính quyền và quân đội Việt Nam Cộng hòa, hoạt động để phục vụ mục tiêu thống nhất đất nước.
Với những lợi thế sẵn có từ thành phần gia đình, kinh nghiệm dày dặn của chuyên gia quân sự, tố chất thông minh, nhạy bén, và trên hết là niềm tin vào tổ chức, vào cách mạng, một lòng vì nghĩa lớn, Phạm Ngọc Thảo từng bước "chui sâu, leo cao" vào bộ máy chính quyền Sài Gòn lúc bấy giờ mà không để kẻ thù nghi ngờ. Ông nhanh chóng trở thành một sĩ quan của chế độ cũ, được tin cậy và giao những trọng trách quan trọng.
Vỏ bọc hoàn hảo và những đòn đánh từ bên trong
Một trong những vai trò nổi bật và gây bất ngờ nhất của Phạm Ngọc Thảo là khi ông được bổ nhiệm làm Tỉnh trưởng tỉnh Kiến Hòa (nay là Bến Tre) từ tháng 11/1960 đến tháng 5/1962.
Trong vai trò Tỉnh trưởng, Phạm Ngọc Thảo thực hiện nhiều hành động khéo léo và đầy sáng tạo, vừa củng cố vỏ bọc, vừa phục vụ cho cách mạng. Nhiều giai thoại và câu chuyện về việc ông công khai trả tự do cho nhiều tù nhân bị bắt tại Kiến Hòa.
Trung tướng Võ Viết Thanh, nguyên Chủ tịch UBND T.HCM, và ông Trần Đông Phong, nguyên Phó Ban Dân vận Trung ương, là số ít những người còn sống đến hôm nay từng được chính Phạm Ngọc Thảo thả khỏi nhà giam khi đó. Ông Võ Viết Thanh kể lại lời Thảo nói khi trả tự do: "Hôm nay trả tự do cho em, nếu sau này em còn tiếp tục học văn hóa, gặp khó khăn gì hãy đến qua tạo điều kiện cho". Lời nói này cho thấy sự nhân ái của Phạm Ngọc Thảo.
Phạm Ngọc Thảo khi giữ chức Tỉnh trưởng Kiến Hòa (Bến Tre ngày nay). (Ảnh: Tạp chí Life).
Đặc biệt, với vai trò Tỉnh trưởng Phạm Ngọc Thảo vận dụng sự khéo léo, sáng tạo của mình để thúc đẩy, ủng hộ thi hành các chính sách bình định của gia đình Ngô Đình Diệm. Tuy nhiên, ông lại thực hiện theo cách có lợi cho cách mạng, tạo ra sự mất lòng tin của người Mỹ đối với chính quyền địch, thúc đẩy sự bất ổn ngay trong bộ máy địch, đồng thời góp phần đẩy cao phong trào khởi nghĩa tại Bến Tre lúc bấy giờ.
Trong suốt quá trình hoạt động "đơn tuyến", Phạm Ngọc Thảo phải đối diện với muôn vàn rủi ro và sự cô độc tột cùng. Ông không thể tiết lộ thân phận và nhiệm vụ của mình với bất kỳ ai, kể cả những người thân yêu nhất. Từ người được ngợi ca sẵn sàng từ bỏ vinh hoa phú quý để đi theo cách mạng, ở một thời điểm, ông lại phải quay ra nhập vào hàng ngũ kẻ thù, tích cực phục vụ cho chế độ tay sai.
Điều này khiến ông trở thành "kẻ phản bội" trong con mắt ngay cả của những người thân ruột thịt trong gia đình và đồng đội không hiểu rõ nhiệm vụ của ông. Ông Phạm Chư (sinh năm 1933), em rể của ông, kể lại sự hiểu lầm đau lòng này: "Họ nói Phạm Ngọc Thảo là tên sĩ quan Việt gian số 1 nguy hiểm".
Sự hiểu lầm này cho thấy vỏ bọc của ông đã thành công, nhưng cũng đồng nghĩa với nỗi đau đớn tột cùng về mặt tinh thần. Cùng với đó, tính mạng của ông cũng luôn bị đe dọa từ chính lực lượng yêu nước tại địa phương, những người xem ông là đại diện cho chính quyền địch tàn ác. Nhà tình báo chiến lược Phạm Xuân Ẩn từng nhận xét nhiệm vụ của Phạm Ngọc Thảo nguy hiểm hơn ông rất nhiều.
"Ẩn số" đằng sau các cuộc đảo chính
Giai đoạn từ năm 1960-1965 chứng kiến sự bất ổn và hỗn loạn trầm trọng của chính quyền Sài Gòn, đặc biệt là sau cuộc ám sát anh em Ngô Đình Diệm vào tháng 11/1963, có tới 6 cuộc đảo chính liên tiếp xảy ra. Tình trạng khủng hoảng liên miên này đã tạo ra thời cơ thuận lợi cho cách mạng phát triển.
Phạm Ngọc Thảo, với vỏ bọc sĩ quan cao cấp của chế độ cũ, trở thành "ẩn số", đứng sau và góp phần không nhỏ vào nhiều biến động chính trị tại miền Nam. Nhiều tài liệu, bản báo cáo mật của chính quyền Sài Gòn, được lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia II, đã cho thấy vai trò quan trọng của ông.
Cuộc đảo chính năm 1965 do Đại tá Phạm Ngọc Thảo tổ chức và chỉ huy. (Ảnh: Tạp chí Life).
Ngày 1/11/1963, ông tham gia cuộc đảo chính của nhóm tướng lĩnh trẻ do sự điều khiển của Mỹ. Ông được giao nhiệm vụ then chốt là đánh chiếm Đài phát thanh Sài Gòn và thông tin diễn biến, kết quả cuộc đảo chính cho nhân dân miền Nam. Hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ, ông được thăng quân hàm Đại tá và cử đi Mỹ học, làm tùy viên văn hóa tại Đại sứ quán - vị trí càng giúp ông thu thập thông tin và có điều kiện hoạt động sâu hơn.
Đỉnh điểm là cuộc đảo chính ngày 19/2/1965, mang tên Chiến dịch Nguyễn Huệ. Phạm Ngọc Thảo cùng các sĩ quan khác đã dẫn quân gồm cả đơn vị thiết giáp, xe tăng và lực lượng chủ lực tiến đánh chiếm các mục tiêu chiến lược quan trọng như trại Lê Văn Duyệt, Đài phát thanh Sài Gòn, Bến Bạch Đằng, phi trường Tân Sơn Nhất. Tuy nhiên, cuộc đảo chính này không thành công do Nguyễn Khánh kịp thời thoát thân ra Vũng Tàu.
Sự xuất hiện của Phạm Ngọc Thảo trong các cuộc đảo chính, âm mưu đảo chính, tạo ra tình trạng khủng hoảng kéo dài cho chế độ Sài Gòn. Việc xây dựng kế hoạch, tận dụng thời cơ và tổ chức thực hiện đảo chính không chỉ là những hành động có ý nghĩa chiến lược tạo điều kiện thuận lợi cho cách mạng Việt Nam, làm tiền đề cho các cuộc đấu tranh sau này, mà còn thể hiện sự dũng cảm, bản lĩnh hiếm có của một nhà tình báo cách mạng.
Khoảnh khắc sinh tử, bị bắt, tra tấn dã man
Sau cuộc đảo chính ngày 19/2/1965 thất bại, thân phận của Đại tá Phạm Ngọc Thảo gần như bị lộ hoàn toàn. Trong bản báo cáo của Trung tá Phạm Văn Liễu - Tổng Giám đốc cảnh sát quốc gia, gửi cho Tổng trưởng Bộ nội vụ Sài Gòn đã nhận định: "Linh hồn của cuộc đảo chính là Đại tá Phạm Ngọc Thảo - một người có nhiều thành tích". Tên của Đại tá Phạm Ngọc Thảo được đánh dấu là phần tử quan trọng, cần phải ra trình diện gấp để nhận sự "khoan hồng".
Biết mình bị truy lùng gắt gao, Phạm Ngọc Thảo phải lẩn trốn. 3h sáng ngày 16/7/1965, ông bị địch bắt tại Đan viện Phước Lý và đưa về Tam Hiệp, Biên Hòa.
Trong khoảng thời gian bị giam giữ, ông bị địch tra tấn dã man bằng những thủ đoạn tàn bạo nhất nhằm khai thác thông tin. Tuy nhiên, với phẩm chất kiên trung của người cộng sản, ông không khai báo bất cứ điều gì. Ông anh dũng hy sinh lúc 1 giờ 30 phút ngày 17/7/1965, khép lại nhiệm vụ cao cả và cuộc đời đầy sóng gió của một nhà tình báo cách mạng, nhiệm vụ mà cho đến lúc đó vẫn chưa hề được công bố rộng rãi.
Năm 1995, Liệt sĩ Phạm Ngọc Thảo được truy tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân.
Người chiến sĩ cộng sản ấy không chỉ một lòng yêu nước, yêu dân tộc, xả thân vì nghĩa lớn mà trong hồi ức của những nhân chứng, đồng đội còn lại đến hôm nay, Phạm Ngọc Thảo là người có khả năng thụ phục nhân tâm, lòng nhân ái với cấp dưới, tình yêu thương đồng đội, hoà hợp với cộng sự. Ông Lê Việt, người từng là giao liên được ông chọn, nhớ mãi lời Thảo dạy về cách đối nhân xử thế và ấn tượng sâu sắc về ông.
Chiến tranh đi qua nhiều thập kỷ, chân dung AHLLVTND Phạm Ngọc Thảo chỉ còn là những bức ảnh đen trắng. Những nguồn tài liệu ghi chép về cuộc đời, sự nghiệp của ông vẫn còn hạn chế. Tuy nhiên, lịch sử mãi mãi khắc ghi, thế hệ hôm nay luôn ghi nhớ chiến công của người anh hùng thầm lặng này.
Năm 1995, Liệt sĩ Phạm Ngọc Thảo được truy tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân vì thành tích đặc biệt xuất sắc trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước.
Nhà tình báo Trần Quốc Hương từng bật khóc nức nở khi nhớ lại về người đồng đội huyền thoại này. Cuộc đời của Đại tá Phạm Ngọc Thảo là một minh chứng hùng hồn cho lòng yêu nước, sự hy sinh vô bờ bến và bản lĩnh phi thường của người chiến sĩ tình báo cách mạng Việt Nam.
