"Khi nhận được email từ giải thưởng của tỷ phú Phạm Nhật Vượng, tôi chần chừ vì giờ lừa đảo rất nhiều"

Tại lễ trao giải VinFuture 2025 (tối 5/12), GS Maria Esperanza Martinez Romero (người Mexico) đã được vinh danh ở hạng mục "Nhà khoa học đến từ các nước đang phát triển" VinFuture 2025, trị giá 500.000 USD. Bà được vinh danh vì những tiến bộ trong nghiên cứu sinh thái vi sinh vật và cơ chế cố định nitơ cộng sinh tại các hệ sinh thái nhiệt đới. Phát hiện sớm về Rhizobium tropici của bà đã mở ra một hướng nghiên cứu hoàn toàn mới về vi khuẩn cố định nitơ thích nghi với môi trường nhiệt đới.

Công trình nghiên cứu của bà đã có ảnh hưởng sâu rộng trong lĩnh vực sinh thái học vi sinh vật thông qua việc nhấn mạnh vào sự đa dạng vi sinh, mối quan hệ cộng sinh vượt ra ngoài cây họ đậu, và ứng dụng thực tiễn trong bối cảnh nguồn lực hạn chế.

Sau lễ trao giải VinFuture 2025, PV đã có cuộc PV nhanh với GS Maria Esperanza Martinez Romero, nhà khoa học nữ có 45 năm kinh nghiệm làm việc trong lĩnh vực về vi khuẩn cũng như tầm quan trọng của vi khuẩn trong các loại cây trồng?

"Tôi ngạc nhiên, hạnh phúc vì được VinFuture trân trọng và vinh danh"

-Chào GS, được biết, đây là lần đầu tiên GS đến Việt Nam. Vậy, GS biết đến giải VinFuture qua đâu và cảm nhận về giải thưởng này như thế nào?

Đây là lần đầu tiên tôi đến Việt Nam. Cơ duyên của tôi biết đến giải VinFuture có một câu chuyện vui thế này. Tôi có quen chị Pamela (GS Pamela Christine Ronald, chủ nhân Giải Đặc biệt VinFuture 2022 dành cho Nhà khoa học nữ, thành viên Hội đồng Giải thưởng VinFuture – PV). Chị ấy từng là một trong những người đạt giải VinFuture và là thành viên của Hội đồng giải thưởng thì phải.

Một ngày nọ, tôi có nhận được một email từ chị ấy. Email này có yêu cầu tôi là hãy gọi điện ngay theo số liên hệ ở đây. Ban đầu, tôi rất chần chừ vì bây giờ chúng ta cũng thấy là lừa đảo rất nhiều, đặc biệt là lừa đảo thông qua các hình thức kỹ thuật số (cười – PV). Thế nên, tôi quyết định là không gọi, tôi kệ thôi (cười – PV). Tuy nhiên, sau đó, có ai đó đại diện bên VinFuture có gọi cho tôi và thông báo là tôi được đề cử. Từ lúc đấy, tôi mới bắt đầu biết đến VinFuture.

Cảm xúc lúc đầu là tôi rất ngạc nhiên vì tôi không kỳ vọng sẽ nhận được cuộc gọi như thế này. Tuy nhiên, cảm xúc tiếp theo là tôi có được là sự hạnh phúc. Bởi vì việc được VinFuture trân trọng và vinh danh thế này là một trong những trải nghiệm tuyệt vời nhất trong cả hành trình làm nghiên cứu của tôi.

-Cảm xúc của GS thế nào khi được vinh danh bởi một giải thưởng uy tín như VinFuture?

Tôi nghĩ đây là điều tuyệt vời nhất từng đến với mình. Tôi đã nhận nhiều giải thưởng trước đây, nhưng tôi cho rằng đây là giải thưởng ý nghĩa nhất. Bởi vì vì nó đến từ một quốc gia đang phát triển, giống như đất nước tôi (Mexico – PV) và các bạn đang nỗ lực mạnh mẽ để thúc đẩy khoa học. VinFutue là một sáng kiến tuyệt vời. Tôi tin rằng giải thưởng sẽ tạo ra ảnh hưởng không chỉ ở hiện tại mà còn đối với những thế hệ tiếp theo, những người sẽ tiếp tục con đường nghiên cứu.

"Tôi đã làm việc với vi khuẩn trong một thời gian dài"

-GS có thể chia sẻ một chút về những nghiên cứu của bà và điều gì thúc đẩy bà theo đuổi lĩnh vực này?

Trong nhiều năm qua, tôi đã nghiên cứu về sự đa dạng của vi khuẩn và luôn coi việc xác định chính xác loại vi khuẩn trước khi sử dụng trên đồng ruộng là ưu tiên hàng đầu. Khi phân lập vi khuẩn từ đất nông nghiệp, đôi khi chúng tôi tình cờ phát hiện những mầm bệnh có thể gây hại cho con người. Ở một số vùng tại Việt Nam, vi khuẩn từ đồng lúa có thể là loại này. Dù những vi khuẩn này rất hiệu quả trong việc cố định đạm và thúc đẩy sự phát triển của cây lúa, chúng tôi vẫn không khuyến nghị sử dụng nếu có nguy cơ đối với sức khỏe con người.

Trước đây, để nhận biết vi khuẩn, các nhà khoa học thường dựa vào trình tự một vài gene đơn lẻ, chỉ đủ để ước đoán loại vi khuẩn. Nhưng nhờ công nghệ hiện đại, giờ đây chúng ta có thể giải trình tự toàn bộ bộ gene (từ khoảng 4.000 đến hơn 12.000 gene) và đánh giá xem vi khuẩn có mang gen liên quan đến độc lực hoặc sản sinh độc tố hay không. Đây là phương pháp chính xác nhất để lựa chọn những vi khuẩn an toàn, hiệu quả cho cây trồng, đồng thời không gây hại cho con người hay các sinh vật khác.

-GS có thể nói rõ hơn về vi khuẩn có ích mà bà ứng dụng để tăng năng suất cây trồng? Cụ thể là loại cây gì?

Nghiên cứu của chúng tôi tập trung vào chính loại vi khuẩn trên cây trồng. Chúng tôi đã nghiên cứu nhiều loại cây khác như cỏ linh lăng, cây họ đậu và gần đây nhất là cà chua. Vi khuẩn có lợi có thể được tìm thấy trong nhiều loài thực vật khác nhau. Điều rất quan trọng là phải xác định vi khuẩn hiện diện tại địa phương. Bởi vi khuẩn có lợi cho lúa ở một số quốc gia khác không nhất thiết giống với vi khuẩn ở Việt Nam.

Vi khuẩn thích nghi tại địa phương với những loại cây đặc thù tại địa phương đó. Tôi đã làm việc với vi khuẩn cộng sinh trong một thời gian dài. Tôi cũng đã làm việc với nấm aspergillum và vi khuẩn clebsiella (Klebsiella) cố định đạm từ thực vật (quá trình vi sinh vật chuyển đổi nitơ trong không khí thành dạng amoniac hoặc amoni mà cây có thể hấp thụ để phát triển). Gần đây hơn, tôi đã nghiên cứu vi khuẩn methylobacterium sản xuất ra các hormone kích thích sinh trưởng của thực vật. Đồng thời, tôi cũng đã sử dụng methanol do thực vật sản xuất ra. Nếu chúng không sử dụng chất đó, methanol đó sẽ đi vào môi trường và phá vỡ lớp đất của chúng.

-Hiện nay vẫn còn những rào cản nào khiến việc áp dụng các kết quả này chưa được phổ biến rộng rãi và điều gì đang cản trở các nhà nghiên cứu triển khai chúng tại khu vực đó?

Chúng ta cần sử dụng những vi khuẩn đã thích nghi với điều kiện địa phương. Bởi nếu đưa một loại vi khuẩn từ nơi khác đến Việt Nam, nó sẽ không hoạt động hiệu quả, vì chưa quen với môi trường ở đây. Nếu không sử dụng vi khuẩn bản địa thì kết quả khi cấy vi khuẩn sẽ không đạt như mong muốn.

Đây là lý do tại sao mọi quốc gia cần có khả năng phân tích và hiểu rõ sự đa dạng vi khuẩn của mình. Ở một số nước, vi khuẩn không được phép xuất khẩu ra nước ngoài. Chẳng hạn, Brazil có quy định rất nghiêm ngặt nên họ phải giữ lại vi khuẩn bản địa. Nếu không, các nước khác có thể sử dụng vi khuẩn này để sản xuất chế phẩm, lập công ty và bán lại với giá cao, trong khi chính Brazil đã sở hữu loại vi khuẩn đó và từng cung cấp cho các nơi khác.

Vì vậy, điều quan trọng là phát triển khả năng nghiên cứu và nắm vững vi khuẩn bản địa, để có thể sử dụng chúng một cách hiệu quả nhất.

-Lĩnh vực nghiên cứu của GS rất mới mẻ và mang tính đổi mới. GS kỳ vọng nghiên cứu của mình sẽ mang lại tác động gì cho các quốc gia đang phát triển, như ở Mexico và Việt Nam?

Chúng ta đều biết rằng thực vật luôn cần vi khuẩn, nhưng một số loài vi khuẩn không thể tồn tại trong những điều kiện bất lợi. Chẳng hạn, khi tia tử ngoại quá mạnh, vi khuẩn có thể bị tiêu diệt. Hiện tại, chúng tôi vẫn chưa nắm rõ những loại vi khuẩn nào trên đồng ruộng sẽ chết dưới mức bức xạ tử ngoại cao từ Mặt Trời. Tôi nghĩ rằng đây là một lĩnh vực cần nghiên cứu thêm và đồng thời cần tìm hiểu những điều kiện tự nhiên khác có thể khiến một loài vi khuẩn bị tuyệt chủng.

Ý tưởng của chúng tôi là sử dụng vi khuẩn để tạo ra phân bón hoặc thuốc trừ sâu sinh học, phun trực tiếp lên lá cây. Để làm được điều này, chúng tôi cần xác định những loài vi khuẩn có thể tồn tại cũng như tham gia vào các phản ứng hóa học trong môi trường tự nhiên. Trong khí quyển có khí metan, khí này sẽ bốc hơi và chịu ảnh hưởng của bức xạ mặt trời, đặc biệt khi tầng ozon bị suy giảm. Chúng tôi muốn nghiên cứu loài vi khuẩn nào có thể tồn tại trong điều kiện đó và loài nào có thể tạo ra các chất nền dùng để sản xuất phân bón hay thuốc trừ sâu sinh học. Từ đó, việc này có thể tổng hợp và nuôi cấy vi khuẩn thích hợp để sản xuất các sản phẩm sinh học phục vụ cây trồng.

Thực tế, trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi đã gặp những trường hợp trên một số lá cây hoàn toàn không có vi khuẩn, có lẽ đã bị tiêu diệt bởi một yếu tố tự nhiên mà chúng tôi chưa xác định được. Đây chính là những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu.

"Các nhà khoa học Việt Nam rất xuất sắc"

-GS đã có mặt tại đây một tuần và đã tham dự các phiên làm việc trước trong Tuần lễ Khoa học - Công nghệ VinFuture 2025. GS có cảm nhận thế nào khi nhìn thấy khá nhiều nhà khoa học Việt Nam cũng được mời tham dự và có cơ hội trình bày công trình của tại đây?

Họ là những người rất xuất sắc (cười – PV). Những nhà khoa học Việt Nam mà tôi gặp trong tuần lễ khoa học VinFuture là những người có thể thực hiện nghiên cứu mang lại lợi ích trực tiếp cho đất nước. Điều đó cho thấy đất nước các bạn đã thành công trong giáo dục, đào tạo và thúc đẩy hoạt động nghiên cứu. Thực sự, nghiên cứu khoa học hiện nay ngày càng khó và phức tạp, bởi vì lượng thông tin giống như một cơn sóng thần. Chẳng hạn, các dự án giải trình tự gene của chúng tôi ban đầu chỉ là giải mã từng gene riêng lẻ, nhưng nay công nghệ giải trình tự toàn bộ gene của con người, thực vật, động vật và vi khuẩn phát triển quá nhanh, lượng dữ liệu rất lớn.

Vì vậy, chúng ta cần nhiều nhà nghiên cứu để phân tích và tận dụng dữ liệu thông tin một cách hiệu quả. Theo tôi, đầu tư vào đội ngũ nhà khoa học là đầu tư cho tri thức và khả năng tự bảo vệ đất nước trước các thách thức bên ngoài. Xây dựng đội ngũ nhà khoa học giỏi luôn là một khoản đầu tư quý giá cho bất kỳ quốc gia nào. Nếu Việt Nam có thể đào tạo được đội ngũ như vậy, thì đó sẽ là một thành tựu rất đáng tự hào.

-GS dự định sẽ hợp tác với các nhà khoa học Việt Nam như thế nào sau khi nhận được giải thưởng VinFuture?

Tôi dự định sẽ trao đổi thêm sau buổi lễ trao giải với một số đồng nghiệp về một dự án rất cụ thể liên quan đến vi khuẩn rhizobium. Tôi cũng rất sẵn lòng tiếp nhận các nghiên cứu sinh hoặc sinh viên Việt Nam sang làm việc tại phòng thí nghiệm của mình, nơi mà chúng tôi có đầy đủ năng lực triển khai các nghiên cứu ở mức độ chuyên sâu.

Hiện tại, nhóm nghiên cứu của chúng tôi tập trung vào việc giải trình tự toàn bộ hệ gene của vi khuẩn và phân tích cách các gen hoạt động. Vi khuẩn có hàng nghìn gene nhưng không phải lúc nào cũng sử dụng tất cả. Chúng có một "kho dự trữ" thông tin di truyền chỉ được kích hoạt trong những điều kiện nhất định. Do đó, khi đưa vi khuẩn vào môi trường có độ mặn cao, độ axit cao hoặc chịu tác động của kim loại, chúng tôi có thể quan sát được gen nào phản ứng với những kích thích đó.

Chúng tôi là một trong những nhóm tiên phong trong lĩnh vực nghiên cứu biểu hiện gen ở vi khuẩn, một hướng nghiên cứu mang lại rất nhiều thông tin giá trị. Vì vậy, nếu các sinh viên Việt Nam muốn được đào tạo về công nghệ hệ gene tiên tiến, tôi xin chào đón các bạn đến với phòng thí nghiệm của mình. Tất nhiên, không chỉ các sinh viên mà các nhà khoa học cũng sẽ được chào đón (cười – PV).

-Xin cảm ơn GS đã chia sẻ!

(Ảnh: MH/VFP)