Hãng tin CNBC cho hay số lượng kỷ lục người trẻ Trung Quốc có trình độ học vấn cao đổ xô tìm việc trong khu vực nhà nước đang phản ánh một sự dịch chuyển lớn trong tâm lý và kỳ vọng nghề nghiệp, giữa lúc nền kinh tế lớn thứ hai thế giới đối mặt với nhiều lực cản khiến khu vực tư nhân mất dần sức hút. Đây không chỉ là câu chuyện thi công chức đông kỷ lục, mà là biểu hiện rõ nét của nỗi bất an lan rộng trong thị trường lao động.
Tháng trước, khoảng 3,7 triệu người trên khắp Trung Quốc, trong đó có nhiều sinh viên tốt nghiệp từ các trường đại học hàng đầu, đã tham dự kỳ thi công chức thường niên.
Tuy nhiên, chỉ khoảng 38.100 vị trí cấp cơ sở sẽ được tuyển dụng từ năm tới, đồng nghĩa với việc chỉ khoảng 1 trên 100 thí sinh có cơ hội trúng tuyển. Dù tỷ lệ chọi khắc nghiệt, ngày càng nhiều người trẻ vẫn sẵn sàng chấp nhận, khi triển vọng việc làm trong khu vực tư nhân tiếp tục xấu đi.
Tỷ lệ thất nghiệp của nhóm thanh niên thành thị Trung Quốc trong độ tuổi 16–24 đã duy trì trên 17% trong nhiều tháng, cao hơn đáng kể so với khoảng 10% tại Mỹ. Trong bối cảnh kinh tế giảm tốc và tâm lý kinh doanh suy yếu, những con số này khiến lựa chọn nghề nghiệp của người trẻ ngày càng mang tính phòng thủ.
Giấc mơ tan vỡ
Trong quá khứ, việc làm nhà nước từng được coi là “bát cơm sắt”, tượng trưng cho sự ổn định nhưng ít hấp dẫn. Khi kinh tế Trung Quốc mở cửa và tăng trưởng mạnh, thế hệ trẻ có học vấn cao ưu tiên khu vực tư nhân, nơi hứa hẹn thu nhập tốt hơn và cơ hội phát triển nhanh hơn, đặc biệt tại các tập đoàn công nghệ nội địa như Alibaba, Tencent hay Huawei.
Tuy nhiên, chu kỳ này đã đảo chiều. Suy thoái kinh tế kéo dài, cùng chiến dịch siết chặt quản lý của Bắc Kinh đối với các lĩnh vực như bất động sản, công nghệ và giáo dục ngoài nhà trường, đã dẫn tới làn sóng sa thải quy mô lớn. Theo số liệu của một tổ chức ngành công thương, 500 doanh nghiệp tư nhân lớn nhất Trung Quốc đã cắt giảm hơn 314.000 lao động chỉ trong năm ngoái. Khi cánh cửa khu vực tư nhân thu hẹp, “bát cơm sắt” lại trở nên hấp dẫn, dù không còn chắc chắn như trước.
Thế rồi việc các tập đoàn lớn cắt giảm hàng trăm nghìn nhân sự và sự phổ biến của “lời nguyền tuổi 35”, thời điểm mà nhiều lao động công nghệ bị coi là quá hạn sử dụng, đã giáng một đòn mạnh vào niềm tin của giới trẻ. Khi sự thăng tiến nhanh chóng đi kèm với rủi ro bị sa thải bất cứ lúc nào, tính ổn định của cơ quan nhà nước bỗng trở thành một thứ xa xỉ phẩm đáng khao khát.
Sự chênh lệch giữa số lượng việc làm sẵn có và kỳ vọng đã buộc nhiều người tìm việc phải hạ thấp tham vọng.
Câu chuyện của Coral Yang, 22 tuổi, là một ví dụ điển hình. Sau bốn tháng tìm việc, cô được nhận vào một công ty marketing địa phương, nhưng chỉ vài tuần sau, lời mời làm việc bị rút lại khi doanh nghiệp xóa bỏ vị trí để cắt giảm chi phí.
Tốt nghiệp một trường đại học hàng đầu ở Thượng Hải với chuyên ngành phân tích dữ liệu, Yang kết luận rằng sự bất ổn của khu vực tư nhân đã trở nên quá rõ ràng, và cô đang chuẩn bị thi công chức vào năm tới.
Yang không đơn độc. Theo khảo sát của nền tảng tuyển dụng Zhilian Zhaopin, tỷ lệ sinh viên coi việc làm trong khu vực công (bao gồm cơ quan nhà nước và doanh nghiệp có vốn nhà nước) là lựa chọn nghề nghiệp hàng đầu đã tăng mạnh, từ 42% năm 2020 lên khoảng 63% vào năm 2024. Ngược lại, tỷ lệ sinh viên tìm việc tại doanh nghiệp tư nhân giảm một nửa, xuống chỉ còn 12,5%.
Ngay trong khu vực công, nhiều sinh viên đánh giá doanh nghiệp nhà nước là lựa chọn an toàn hơn so với cơ quan chính phủ, do số lượng biên chế lớn hơn và khả năng trúng tuyển cao hơn trong bối cảnh kỳ thi công chức có tỷ lệ đỗ rất thấp. Sự dịch chuyển này, theo các nhà nghiên cứu, bắt nguồn từ nỗi lo ngày càng lớn về sa thải, tăng lương chậm và tính bấp bênh của khu vực tư nhân.
Bộ Giáo dục Trung Quốc đã cố gắng thúc đẩy tuyển dụng trong doanh nghiệp tư nhân thông qua các ưu đãi thuế, giảm đóng bảo hiểm xã hội và trợ cấp.
Tuy nhiên, mức hỗ trợ được đánh giá là hạn chế. Tại Thượng Hải, khoản trợ cấp một lần cho mỗi sinh viên mới được tuyển chỉ ở mức 1.500 nhân dân tệ, khó đủ sức thay đổi quyết định nghề nghiệp của người trẻ.
Gánh nặng ngân sách
Nghịch lý nằm ở chỗ, trong khi số lượng hồ sơ ứng tuyển vào khu vực công tăng vọt, khả năng tuyển dụng lại không theo kịp. Áp lực tài khóa do thị trường bất động sản suy thoái khiến nhiều chính quyền địa phương thiếu nguồn lực và không mặn mà mở rộng biên chế. Sau giai đoạn mở rộng trong thời kỳ dịch bệnh, tuyển dụng của khu vực nhà nước đã chững lại.
Số vị trí mới trong các cơ quan nhà nước từng tăng mạnh 66% vào năm 2020 để phục vụ công tác phòng chống dịch, nhưng đến năm 2026, chính phủ trung ương đã cắt giảm khoảng 4% biên chế, xuống còn hơn 38.000 vị trí.
Hệ quả là mức độ cạnh tranh ngày càng gay gắt: tỷ lệ chọi dự kiến năm tới là 1/100, so với 1/70 vào năm 2023. Ở một số khu vực nông thôn, nơi việc làm vốn khan hiếm, có vị trí ghi nhận tới hơn 6.470 hồ sơ cho một chỗ.
Giáo sư Han Shen Lin tại Đại học New York Thượng Hải nhận định: "Tỷ lệ cạnh tranh ở một số tỉnh hiện nay ngang ngửa với những trường đại học kén chọn nhất thế giới... nó đang âm thầm trở thành một trong những 'môn thể thao quốc gia' cạnh tranh nhất của Trung Quốc."
Cuộc đua này sẽ còn khốc liệt hơn khi khoảng 12,7 triệu sinh viên tốt nghiệp đại học và trường nghề gia nhập thị trường lao động trong năm tới.
Để giải quyết vấn đề việc làm, Bắc Kinh đã nâng giới hạn độ tuổi dự thi công chức thêm 3 năm lên mức 38 tuổi đối với người có bằng thạc sĩ và 43 tuổi đối với người có bằng tiến sĩ, làm tăng thêm số lượng ứng viên tiềm năng.
Tuy nhiên, chuyên viên nghiên cứu cao cấp Wei Shan tại Viện Đông Á thuộc Đại học Quốc gia Singapore ước tính rằng khoảng 70% số người mới tuyển dụng năm nay vẫn là sinh viên mới tốt nghiệp, tăng mạnh so với mức dưới 40% của năm 2019.
Việc Bắc Kinh nâng giới hạn độ tuổi dự thi cũng vô tình làm mở rộng thêm nguồn ứng viên. Dù vậy, phần lớn chỉ tiêu vẫn được ưu tiên cho sinh viên mới ra trường, cho thấy áp lực cạnh tranh với thế hệ trẻ ngày càng lớn.
Thay đổi giá trị
Làn sóng tìm việc trong khu vực nhà nước còn phản ánh sự thay đổi trong hệ giá trị của người trẻ Trung Quốc.
Sau nhiều năm chứng kiến văn hóa làm việc căng thẳng và những cú sốc sa thải, cân bằng giữa công việc và cuộc sống trở thành ưu tiên mới. Làm việc trong hệ thống công quyền được xem như một cách “hạ tốc”, dù thực tế vẫn tồn tại bộ máy quan liêu cứng nhắc và con đường thăng tiến chậm chạp.
Song song đó, niềm tin vào giá trị của bằng cấp cao cũng đang suy giảm. Số lượng thí sinh tham gia kỳ thi tuyển sinh thạc sĩ đã giảm từ mức đỉnh 4,74 triệu người năm 2023 xuống còn 3,4 triệu người vào tháng 10 vừa qua. Sinh viên không còn coi việc dành thêm 2-3 năm đèn sách là con đường đảm bảo cho một công việc tốt hơn.
Khảo sát của Zhilian Zhaopin cho thấy viên tốt nghiệp cao đẳng nghề có triển vọng việc làm tốt hơn, với tỷ lệ việc làm tăng lên 56,6% vào năm ngoái.
Trong khi đó, nhóm có bằng sau đại học lại chứng kiến cơ hội giảm sút, với chưa đầy 45% nhận được lời mời làm việc, giảm từ mức gần 57% của năm 2023.
Bên cạnh áp lực kinh tế, giới trẻ Trung Quốc còn thay đổi ưu tiên sang việc cân bằng giữa cuộc sống và công việc. Nhiều người tìm thấy sức hút trong tư duy "nằm yên" (lying flat) ngay bên trong hệ thống nhà nước.
Về dài hạn, các nhà kinh tế cảnh báo rằng việc ngày càng nhiều nhân lực ưu tú tập trung vào khu vực nhà nước, thay vì chấp nhận rủi ro trong khu vực tư nhân hay khởi nghiệp, có thể làm suy yếu động lực đổi mới của nền kinh tế.
Khi an toàn trở thành ưu tiên hàng đầu của giới trẻ, đó cũng là dấu hiệu cho thấy niềm tin vào tăng trưởng và cơ hội xã hội đang bị thử thách nghiêm trọng.
Làn sóng “trở lại bát cơm sắt” vì thế không chỉ là lựa chọn cá nhân, mà là chỉ báo quan trọng về trạng thái tâm lý của một thế hệ lớn lên trong thời kỳ bất định của kinh tế Trung Quốc.
*Nguồn: CNBC, Fotune, BI
