Ngăn "vùng xám" ở Biển Đông chuyển đỏ

Trao đổi tại phiên thảo luận "Tình hình, diễn biến trên Biển Đông", TS Đỗ Thanh Hải, Viện phó Viện Biển Đông (Học viện Ngoại giao), nhận định về các xu hướng trong năm qua: "Tóm lại, Biển Đông đang đối mặt với thời khắc then chốt, đòi hỏi sự đổi mới táo bạo và hành động quyết đoán".

"Vùng xám" mở rộng

Trong phiên thảo luận, nhiều chuyên gia trong và ngoài nước chia sẻ nhận định rằng tình hình Biển Đông đang ngày một nóng hơn trong năm qua, trong bối cảnh Trung Quốc liên tục đẩy mạnh và mở rộng "chiến thuật vùng xám" nhằm tăng cường kiểm soát mà không cần xung đột trực tiếp.

TS Bec Strating, Giám đốc Trung tâm La Trobe Asia (Đại học La Trobe, Úc), nhấn mạnh vai trò then chốt của cuộc cạnh tranh thông tin giữa các quốc gia. Bà chỉ rõ rằng qua cách kể chuyện, hình ảnh, bản đồ và ngôn từ, các bên có thể định hình nhận thức về tính chính danh: ai thực sự kiểm soát khu vực nào, ai đặt ra luật chơi và hành động của bên nào bị coi là hợp pháp hay gây hấn.

Bà Strating phân tích: "Trong bối cảnh hàng hải Đông Á, cuộc cạnh tranh này đã tạo nên một "vùng xám thông tin" - nơi ranh giới giữa sự thật và hư cấu bị xóa nhòa, tính chính danh bị thách thức gay gắt. Tại đây, thông tin trở thành vũ khí chính trị sắc nhọn thao túng nhận thức và làm suy yếu trật tự hàng hải quốc tế. Đây chính là cuộc chiến định hình cách nhìn nhận thực tế".

Cũng theo bà, ở Biển Đông, một chiến thuật tinh vi đang được áp dụng là "doppelganger" (song trùng). Bên thực hiện chiến thuật song trùng tạo lập các tài sản trực tuyến xác thực như trang web hay tài khoản mạng xã hội của đối phương, sau đó đăng tải những câu chuyện ngụy tạo nhưng bề ngoài hợp lý để xây dựng góc nhìn sai lệch.

"Chiến thuật này xóa mờ ranh giới giữa sự thật và hư cấu, định hình lại nhận thức của người tiếp nhận và thao túng quan điểm về tính chính danh. Những "thế giới song song" này khiến thông tin giả khó bị phát hiện hơn, vì chúng trông uy tín và quen thuộc", chuyên gia Úc cảnh báo.

Đồng tình với quan điểm này, TS Đỗ Thanh Hải khẳng định trong năm qua các hoạt động "vùng xám" tiếp tục diễn ra với cường độ và quy mô leo thang đáng báo động. Đặc biệt, số lượng sự cố giữa Trung Quốc và Philippines - từ sử dụng vòi rồng, đâm va đến tạt sườn - đang tăng theo chiều hướng nghiêm trọng.

Theo ông Hải, những diễn biến trong năm nay cho thấy tình hình đang vượt khỏi "vùng xám" truyền thống, tiến sát "vùng đỏ" của xung đột thực sự. Điều này thể hiện qua sự hiện diện dày đặc tài sản quân sự hạng nặng như tàu chiến, máy bay chiến đấu; sự leo thang các vụ đụng độ và việc tăng cường quân bị, triển khai tên lửa cùng hệ thống phòng thủ mới.

Trước tình thế này, ông Ray Powell, nhà sáng lập kiêm Giám đốc Dự án Sealight (ĐH Stanford, Mỹ), kêu gọi các bên phải tư duy lại và xây dựng chiến lược riêng biệt dành riêng cho "vùng xám".

Đáng chú ý, ông Powell cảnh báo các nước cần loại bỏ tư duy cũ kỹ, vốn phân biệt rạch ròi giữa các cặp dân sự - quân sự, hòa bình - chiến tranh và hợp pháp - bất hợp pháp.

"Thực tiễn cho thấy Trung Quốc đang tiếp cận vấn đề theo cách thức hoàn toàn phi truyền thống. Để nắm bắt chính xác bản chất hành động của họ, chúng ta cần một phương thức tư duy liên ngành, xuyên ngành", chuyên gia Mỹ nhấn mạnh.

Không dừng lại ở đó, ông Powell cũng chỉ rõ một "vùng xám" mới đáng chú ý là những hoạt động bán quân sự đang được triển khai trên Biển Đông.

"Khi Hải cảnh Trung Quốc thiết lập vành đai quanh Bãi cạn Scarborough, lực lượng này không chỉ thực thi pháp luật đơn thuần. Kết hợp với dân quân biển, họ hoạt động như một lực lượng bán quân sự thực thụ", ông Powell khẳng định.

Chuyên gia Mỹ nhấn mạnh rằng Bắc Kinh đã thành công trong việc mở rộng kiểm soát hàng hải quy mô lớn nhờ lực lượng bán quân sự - mô hình mà ít quốc gia khác sở hữu. Điều này đòi hỏi các nước liên quan phải đề ra chiến lược đối phó quyết liệt với lực lượng này.

Bảo vệ luật pháp quốc tế

Trước những thách thức mới mẻ này, các chuyên gia đồng loạt khẳng định tầm quan trọng của hợp tác quốc tế dựa trên nền tảng luật pháp quốc tế.

Bà Strating kêu gọi: "Vùng xám thông tin không chỉ là thông tin sai lệch. Đó là cuộc chiến về tính chính danh và trật tự. Bằng cách hợp tác qua ngoại giao công chúng quốc tế tập thể, các quốc gia có thể bảo vệ sự toàn vẹn của luật pháp quốc tế, củng cố tính phổ quát của Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS), và đảm bảo khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương được quản trị bởi các nguyên tắc, chứ không phải những ngoại lệ".

Chuyên gia Úc nhấn mạnh rằng UNCLOS chính là hiến pháp toàn cầu của đại dương. Nếu bị suy yếu ở một khu vực, tính phổ quát của nó sẽ tan vỡ. "Những gì xảy ra ở Biển Đông không phải vấn đề cục bộ. Nó mang ý nghĩa quyết định đối với trật tự hàng hải toàn cầu", bà Strating cảnh báo.

Đề đốc Jay Tarriela, người phát ngôn Lực lượng Cảnh sát biển Philippines, cũng khẳng định tại hội thảo rằng Manila sẽ tiếp tục ứng phó chuyên nghiệp với hành động của Trung Quốc mà không cần quân sự hóa sự hiện diện ở Biển Tây Philippines (cách Manila gọi Biển Đông).

"Tương tự, tôi cũng tự tin rằng các láng giềng như Việt Nam, Malaysia và Indonesia sẽ kiên trì triển khai tàu dân sự và "tàu thân trắng" (tàu cảnh sát biển) để quản lý căng thẳng mà không leo thang hay nhượng bộ, đồng thời neo giữ vị thế trên luật pháp quốc tế", Đề đốc Tarriela chia sẻ.

Dựa trên bối cảnh hiện tại, TS Đỗ Thanh Hải đề xuất kế hoạch hành động gồm bảy điểm then chốt để quản lý khủng hoảng và ổn định Biển Đông bao gồm: đóng băng hoạt động và giảm leo thang, thiết lập quy tắc ứng xử cho lực lượng cảnh sát biển, tái cam kết với Bộ Quy tắc ứng xử trên Biển Đông (COC)...

Đặc biệt, ông Hải nhấn mạnh cần cân bằng khéo léo giữa răn đe và đối thoại. Nếu không, các nước sẽ rơi vào "lưỡng nan an ninh" (security dilemma), khi việc tăng cường vũ trang phòng vệ của một bên bị bên kia coi là hành động gây hấn, kéo theo vòng xoáy leo thang không lối thoát.

Trung Quốc đề xuất cơ chế giải quyết tranh chấp

Phát biểu tại hội thảo, TS Bao Yinan, nghiên cứu viên tại Viện Hoa Dương (Trung Quốc), khẳng định rằng Bắc Kinh luôn ưu tiên đàm phán để xử lý các vấn đề trên Biển Đông. Tuy nhiên, ông chỉ rõ rằng phương thức này đôi khi "bị đình trệ hoặc rơi vào bế tắc gay gắt".

Ông Bao lập luận rằng dù Philippines đã sử dụng cơ chế trọng tài từ 2013 - 2016, phán quyết trọng tài về Biển Đông vẫn không giải quyết được tranh chấp thực chất. Viện dẫn điều 33 Hiến chương Liên hợp quốc, ông chỉ ra rằng các bên có thể chuyển sang các phương thức ngoại giao trung gian khác như trung gian và hòa giải.

Đại diện Viện Hoa Dương giới thiệu Tổ chức quốc tế về hòa giải (IOMAT) - cơ chế mới do Trung Quốc khởi xướng. Theo ông, IOMAT được thành lập dựa trên công ước được 33 quốc gia ký kết vào tháng 5-2024 và chính thức có hiệu lực từ cuối tháng 8-2024. Tính đến nay, IOMAT đã có 38 quốc gia ký kết với 8 bên phê chuẩn (bao gồm Trung Quốc). Trong châu Á, bốn quốc gia tham gia là Campuchia, Indonesia, Lào và Myanmar.

TS Bao khẳng định IOMAT "hoàn toàn tương thích" về mặt pháp lý với UNCLOS. Cụ thể, điều 284 của UNCLOS cho phép các bên chọn phương thức giải quyết bao gồm thủ tục hòa giải, và IOMAT chính là một trong những hình thức hòa giải đó.