Luật cần đi trước thời đại sáng tạo số
Tại phiên thảo luận tổ sáng 5/11, đại biểu Quốc hội Lê Hoàng Anh (Gia Lai) đánh giá cao cơ quan chủ trì soạn thảo khi đã sớm tiếp cận vấn đề bản quyền con người trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo (AI) - một lĩnh vực đang phát triển bùng nổ toàn cầu, tác động sâu rộng đến sáng tạo, kinh tế và đời sống xã hội.
Ông cho rằng dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ lần này có nhiều điểm tiến bộ, song nếu không xử lý kịp thời, hệ thống pháp luật sẽ tụt lại so với thời đại dữ liệu và AI.
Đại biểu Lê Hoàng Anh (Gia Lai) (Ảnh: Nguyễn Hằng).
Theo ông Hoàng Anh, một trong những vấn đề cốt lõi là xác định tác giả và chủ sở hữu đối với các sản phẩm có yếu tố trí tuệ nhân tạo. Luật hiện hành và cả dự thảo đều quy định tác giả là cá nhân trực tiếp sáng tạo ra sản phẩm.
Trong khi đó, thực tế cho thấy ngày càng nhiều tác phẩm - từ bản nhạc, bức tranh, đến bài viết hay báo cáo phân tích - được tạo ra hoàn toàn hoặc phần lớn bởi AI.
"Ngay trong công việc của chúng ta, các đại biểu cũng đang được hỗ trợ bởi trợ lý AI. Câu hỏi đặt ra là: ai là tác giả thực sự - con người, người lập trình hay chính hệ thống AI?" - ông nêu vấn đề.
Đại biểu cho rằng nếu vẫn giữ cách hiểu truyền thống, Việt Nam sẽ đứng ngoài làn sóng sáng tạo số, vì không thể xác định quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm khi xảy ra tranh chấp.
Ông đề nghị bổ sung một điều khoản mới về "tác phẩm có yếu tố trí tuệ nhân tạo", theo hướng chỉ bảo hộ những tác phẩm có sự điều khiển, định hướng sáng tạo đáng kể của con người.
Người vận hành, lập trình hoặc kiểm soát nội dung AI nên được xem là tác giả hợp pháp, còn những tác phẩm do AI tự sinh ra - không có yếu tố con người - chỉ nên được công nhận là dữ liệu hoặc sáng kiến phi tác phẩm.
Đề cập quy định tại khoản 5, Điều 7 của dự thảo về việc cho phép tổ chức, cá nhân sử dụng văn bản, dữ liệu công khai để nghiên cứu, huấn luyện và phát triển AI, ông Hoàng Anh nhận định đây là quy định mới, thể hiện tư duy bắt kịp xu thế.
Tuy nhiên, ông cho rằng nội dung này còn mơ hồ, chưa phân định rõ giữa mục đích thương mại và phi thương mại, cũng chưa có cơ chế đền bù hợp lý cho tác giả gốc hay nghĩa vụ minh bạch về nguồn dữ liệu huấn luyện AI.
"Nếu quy định không chặt, doanh nghiệp AI có thể khai thác kho dữ liệu văn học, âm nhạc, báo chí của hàng triệu tác giả mà không xin phép, không bồi hoàn, nhưng vẫn thương mại hóa sản phẩm", ông cảnh báo, đồng thời đề nghị chỉ nên cho phép sử dụng dữ liệu công khai cho mục đích nghiên cứu phi thương mại. Với mục đích thương mại, cần có sự đồng ý hoặc cơ chế cấp phép tập thể của chủ sở hữu quyền tác giả và quyền liên quan, đồng thời bổ sung yêu cầu minh bạch về nguồn dữ liệu khi xảy ra tranh chấp bản quyền.
Về khả năng thực thi, đại biểu cho rằng việc cho phép AI khai thác dữ liệu công khai cần đồng bộ với các luật khác như Luật An ninh mạng, Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân, Luật Công nghệ thông tin và Luật Trí tuệ nhân tạo đang được chuẩn bị.
"Nếu không có cơ chế điều phối, AI có thể thu thập dữ liệu công khai nhưng lại xâm phạm dữ liệu cá nhân hoặc dữ liệu nhạy cảm", ông nói. Ông cũng gợi mở việc xây dựng cơ chế đăng ký hoặc công bố hệ thống AI huấn luyện dữ liệu tại Việt Nam, tương tự mô hình đang được Úc và Liên minh châu Âu triển khai.
Trách nhiệm của các tổ chức trung gian
Cũng tại tổ thảo luận, đại biểu Nguyễn Thị Mai Phương (Gia Lai) cho rằng Luật Sở hữu trí tuệ là lĩnh vực đặc thù, thường xuyên phải cập nhật để thực hiện các cam kết quốc tế, bởi các quốc gia phát triển luôn đi trước trong việc bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ. Tuy nhiên, bà lưu ý rằng các nội dung liên quan đến quyền sở hữu trí tuệ đối với trí tuệ nhân tạo cần được nghiên cứu kỹ.
Đại biểu cho biết, trong lần sửa đổi năm 2022, nhiều ý kiến đã đề cập tới quyền sở hữu trí tuệ liên quan đến AI, nhưng khi đó Chính phủ giải trình rằng vấn đề này “chưa chín”, chưa đủ cơ sở thực tiễn. Lần sửa đổi này, Chính phủ đã mạnh dạn đưa vào một số nội dung về AI, song theo bà, vẫn cần cân nhắc kỹ về phạm vi và cách thể hiện.
"Thời điểm này, chúng ta đang chuẩn bị xây dựng Luật Trí tuệ nhân tạo, vì vậy cần xem xét rõ: những nội dung nào nên đưa vào Luật Sở hữu trí tuệ, và nội dung nào nên để dành cho Luật Trí tuệ nhân tạo", bà Phương nói.
Đại biểu Nguyễn Thị Mai Phương, đoàn Gia Lai (Ảnh: Nguyễn Hằng).
Ngoài ra, nữ đại biểu nhấn mạnh cần bổ sung quy định về trách nhiệm của các tổ chức trung gian trong việc cung cấp thông tin để xác định danh tính của các cá nhân, tổ chức vi phạm quyền sở hữu trí tuệ, đặc biệt trong lĩnh vực bản quyền số.
Bà cho rằng vi phạm bản quyền trong môi trường mạng hiện rất phổ biến, do đó cần xác định rõ vai trò và trách nhiệm của các nền tảng, doanh nghiệp công nghệ trong việc phối hợp xử lý vi phạm.
Tuy nhiên, việc quy định cũng phải tránh chồng chéo hoặc mâu thuẫn với Luật An ninh mạng, vốn cũng điều chỉnh trách nhiệm của các tổ chức trung gian.
