Đó chính là cá lăng chấm, sông Lô.
Trên dòng sông Lô sự xuất hiện của những chú cá kích cỡ lớn được gọi là "quái ngư" hay lộc sông được gắn với nhiều giai thoại.
Chia sẻ trên báo Dân Việt, ông Lập - người gốc Bạch Hạc, thành phố Việt Trì cũ - đã gắn bó cả đời với nghề chài lưới. Ông kể lại: "Ở ngã ba sông này có nhiều loài cá quý hiếm như cá anh vũ, cá lăng, cá chiên… Bao đời nay, người làm nghề như chúng tôi vẫn trông vào con nước để kiếm sống".
Ông Lập đã đánh bắt trên sông Lô được một "quái ngư" – cá lăng chấm nặng hơn 14 kg, kích cỡ được xem là rất lớn trong nhiều năm trở lại đây tại khu vực Bạch Hạc. Trước đó không lâu, một cặp cá lăng chấm khác, nặng gần 10 kg, cũng được ngư dân sông Lô bán với giá hơn 10 triệu đồng cho một nhà hàng chuyên các món cá sông.
Ông Lập với chú cá lăng chấm 14kg (Ảnh: báo Dân Việt).
Sự xuất hiện trở lại của những con cá khổng lồ khiến giới chài lưới vô cùng phấn khởi, bởi đây là loài từng nằm trong nhóm "Ngũ quý hà thủy", xếp ngang hàng với cá anh vũ, cá chiên, cá bỗng, cá quất – những đặc sản tiến vua thời xưa.
Loài cá quý của sông Lô
Cá lăng chấm (Hemibagrus guttatus) là loài cá da trơn quý hiếm, nổi bật với ngoại hình đặc trưng: thân trơn nhẵn, vây sắc như lưỡi kiếm và toàn thân lấm tấm chấm đen nhỏ như hạt vừng – nên còn được gọi là cá vừng kiếm. Thịt cá thơm, béo, giàu dinh dưỡng và hầu như không có xương dăm, vì vậy luôn nằm trong nhóm đặc sản hàng đầu tại miền Bắc.
Loài cá này sinh sống ở tầng đáy, ưa vùng nước chảy mạnh, đáy sông nhiều sỏi đá và hang tự nhiên.
Theo các tài liệu chuyên môn, cá lăng chấm phân bố tại Trung Quốc, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam. Trước thập niên 1970, loài cá này sinh trưởng mạnh trên sông Hồng – Lô, chiếm tỷ lệ lớn trong tổng sản lượng cá tự nhiên của khu vực miền núi phía Bắc. Song chỉ sau vài thập kỷ, sản lượng sụt giảm nghiêm trọng, hiện chỉ bằng 0–15% so với giai đoạn 1970–1980.
Nguyên nhân được xác định gồm khai thác quá mức, đánh bắt bằng phương tiện hủy diệt, ô nhiễm nước và biến đổi dòng chảy do thủy điện. Môi trường sống bị thu hẹp khiến cá mất nơi trú ẩn, bãi đẻ và nguồn thức ăn suy giảm. Vì thế, năm 1992, cá lăng chấm được đưa vào Sách đỏ Việt Nam, xếp mức nguy cấp (VU).
Nỗ lực cứu loài cá quý
Trước nguy cơ biến mất khỏi tự nhiên, nhiều cơ sở nghiên cứu đã triển khai chương trình nhân giống cá lăng chấm từ đầu những năm 2010. Trung tâm Thủy sản Tuyên Quang, Lào Cai và một số tỉnh phía Bắc đã thành công trong sinh sản nhân tạo, cung cấp hàng nghìn cá giống cho người dân.
Năm 2022, Trung tâm Giống nông nghiệp tỉnh Lào Cai lựa chọn 44 cá bố mẹ đạt chuẩn để lưu giữ nguồn gen lâu dài, phục vụ nhân giống. Cá được thuần hóa từ môi trường nước chảy sang ao tĩnh, tập ăn thức ăn công nghiệp và theo dõi chặt các chỉ số sinh trưởng. Tuy vậy, các nhà khoa học cảnh báo: nếu giao phối cận huyết, cá con có nguy cơ mang gen lặn bất lợi, dẫn tới suy thoái giống. Vì vậy, việc đánh giá đa dạng di truyền và chọn lọc bố mẹ là yêu cầu bắt buộc.
Giá trị kinh tế – sinh thái
Cá lăng chấm có giá thương phẩm cao, gấp 8–10 lần cá sông thông thường. Nếu chủ động được nguồn giống và kỹ thuật nuôi, loài cá này có thể trở thành hướng phát triển kinh tế mới cho các tỉnh miền núi phía Bắc, nơi có nhiều hồ, sông và thủy vực tự nhiên.
Bên cạnh lợi ích kinh tế, việc nuôi và bảo tồn cá lăng chấm còn góp phần khôi phục đa dạng sinh học và giữ gìn "báu vật" của sông Hồng – sông Lô. Nhưng để loài cá này thực sự hồi sinh, các chuyên gia cho rằng cần có sự phối hợp đồng bộ giữa nghiên cứu khoa học, quản lý môi trường và sự chung tay của người dân trong việc hạn chế khai thác bừa bãi.
