Dưới đáy sông Đà dòng sông từng đi vào văn chương bởi vẻ đẹp dữ dội vẫn tồn tại một loài cá được người dân Tây Bắc gọi bằng cái tên đầy huyền bí: "Thủy quái", "quái ngư" cá chiên.
Năm 2022, một con cá chiên nặng gần 30 kg, dài khoảng 1,2 m được ngư dân trên sông Đà bắt được và đưa về Hà Nội, khiến giới sành ẩm thực xôn xao.
Trước đó, vào ngày 18/6/2015, anh Kiều Hữu Thọ – chủ một nhà hàng lớn tại Hà Nội – cũng từng mua được con cá chiên "khủng" nặng tới 40 kg, dài 1,5 m. Con cá được cho là mắc câu tại khu vực cầu Trung Hà (Ba Vì), nơi giao nhau giữa sông Đà và sông Hồng. Với giá bán khoảng 1,2 triệu đồng/kg, cá chiên 40 kg có giá xấp xỉ 50 triệu đồng mức giá cho thấy độ quý hiếm và giá trị của loài cá này.
Cá chiên bắt được trên sông Đà.
Theo tài liệu sinh học, cá chiên có tên khoa học Bagarius, thuộc họ cá nheo (Sisoridae). Loài này phân bố chủ yếu tại các con sông lớn. Ở Việt Nam, cá chiên từng xuất hiện nhiều ở sông Đà, sông Gâm, sông Lô – những dòng sông nước chảy xiết, địa hình nhiều ghềnh thác, phù hợp với đời sống ẩn mình trong hang đá của loài cá này.
Cá chiên gây ấn tượng mạnh bởi kích thước khổng lồ. Nhiều ghi nhận cho thấy có những cá thể dài tới hơn 1 mét, nặng 30–40 kg; thậm chí dân chài Tây Bắc từng truyền tai nhau về những con "quái ngư" nặng đến 100 kg, dài gần 2 m.
Hình dáng cá chiên cũng đặc biệt: đầu to, miệng rộng, râu dài, thân trơn nhẵn với màu sắc loang lổ, trông như một khúc gỗ nằm im dưới đáy sông. Chúng sống rất thụ động, chủ yếu ẩn trong hang sâu và chỉ lao ra săn mồi khi cá con, tép hay ếch nhái bơi ngang.
Không chỉ lớn, cá chiên còn là một trong những đặc sản quý nhất của vùng Tây Bắc. Thịt cá có màu vàng ươm, thớ dày, thơm béo tự nhiên, không hề có xương dăm – chỉ duy nhất một xương sống chạy dọc lưng. Lòng cá chiên dày, giòn, được đánh giá là "ngon chẳng kém dạ dày lợn". Chính vì hương vị đặc biệt, cá chiên cùng cá anh vũ, cá dầm xanh, cá bỗng và cá lăng được xếp vào nhóm ngũ quý hà thủy, chuyên dùng làm lễ vật dâng vua thời phong kiến.
Trong văn hóa bản địa, cá chiên còn được xem như biểu tượng trù phú và linh thiêng của sông Đà – loài "cá chúa tể" của các dòng sông Tây Bắc. Những con cá lớn từng được người dân dâng lên triều đình như một minh chứng cho sự giàu có của vùng thượng nguồn.
Công tác bảo tồn "thủy quái"
Tuy nhiên, hiện nay cá chiên tự nhiên đang suy giảm nghiêm trọng. Việc khai thác quá mức, cùng với biến đổi môi trường sống do thủy điện và tác động con người, khiến loài cá này hiếm gặp hơn bao giờ hết. Trước thực trạng ấy, nhiều địa phương đã bắt tay vào công tác bảo tồn và gây nuôi cá chiên.
Công tác nhân nuôi và phục hồi quần thể cá chiên đang trở thành ưu tiên trong chiến lược bảo vệ đa dạng sinh học vùng Tây Bắc. Không chỉ là thực phẩm quý, cá chiên còn là một di sản sinh học độc đáo của sông Đà, gắn với truyền thuyết, văn hóa và lịch sử của người dân miền núi.
