Khung tiếp cận hiện đại để bảo vệ học sinh
Trong giáo dục, giảm nhẹ và quản lý rủi ro thiên tai (DRRM) được xem như "lá chắn mềm" giúp trường học giảm thiểu thiệt hại, duy trì dạy – học và bảo đảm an toàn cho học sinh (HS) khi bão lũ hoặc sự cố thiên nhiên xảy ra. DRRM không chỉ là phản ứng khi có thiên tai, mà là quá trình chuẩn bị từ trước: quy hoạch cơ sở vật chất, giáo dục kỹ năng ứng phó và quản lý dữ liệu rủi ro. Mô hình DRRM trong giáo dục thường dựa trên 3 trụ cột chính.
Cơ sở vật chất an toàn (Safe Learning Facilities). Trường học cần được thiết kế, xây mới hoặc cải tạo theo tiêu chuẩn chống chịu thiên tai.
Quản lý và ứng phó trong nhà trường (School DRRM Management). Mỗi trường phải có kế hoạch DRRM riêng, thành lập ban an toàn, tập huấn giáo viên (GV), HS và tổ chức diễn tập sơ tán định kỳ. Hệ thống cảnh báo sớm và quy trình ứng phó chuẩn gồm 4 bước: cảnh báo – sơ tán – tập trung – liên lạc. Nhờ vậy, trường học có thể vận hành ổn định ngay cả trong tình huống khẩn cấp.
Giáo dục kỹ năng và nâng cao nhận thức (Disaster Education). HS được học và thực hành kỹ năng sinh tồn, hiểu bản đồ rủi ro, biết cách xử lý khi có bão, lũ, sạt lở. Nội dung này được lồng ghép vào môn khoa học, địa lý và hoạt động trải nghiệm, giúp HS hình thành thói quen tự bảo vệ và hỗ trợ người khác.
Ba trụ cột này tạo nên một hệ thống phòng ngừa hiệu quả, giúp trường học chủ động trước thiên tai.
Các trường học tại vùng ngập của Khánh Hòa bị thiệt hại nặng nề về cơ sở vật chất
ẢNH: BÁ DUY
Mô hình giảm nhẹ và quản lý rủi ro thiên tai của Philippines
Philippines là quốc gia chịu nhiều bão, lũ nhất trong khu vực Đông Nam Á, và cũng là quốc gia đi tiên phong với Khung giảm nhẹ và quản lý rủi ro thiên tai, được triển khai từ năm 2010. Một số điểm nổi bật đáng chú ý của khung này là:
Bộ Giáo dục có Vụ Giảm nhẹ và quản lý rủi ro thiên tai riêng (Department of Education - DepEd): vụ này quản lý từ trung ương đến địa phương, chuẩn hóa toàn bộ quy trình ứng phó thiên tai trong ngành giáo dục. Nhờ có cơ quan chuyên trách, việc ra quyết định, phân bổ nguồn lực và hướng dẫn trường học thực hiện giảm nhẹ và quản lý rủi ro thiên tai trở nên nhanh chóng và đồng bộ.
Philippines xây dựng hệ thống thông tin và dữ liệu thiên tai trong giáo dục (e-DRRM), thu thập dữ liệu thiệt hại trường học theo thời gian thực, kết nối với cơ quan khí tượng, địa chất, hải quân. Khi bão đổ bộ, dữ liệu được cập nhật liên tục để điều phối cứu trợ, sửa chữa và bố trí học tập tạm thời.
Ở Philippines, trường học là trung tâm sơ tán cộng đồng. Nhiều trường được thiết kế như nơi trú ẩn, có nhà vệ sinh, nguồn nước sạch, kho lưu trữ nhu yếu phẩm. HS được bảo vệ an toàn, trong khi cộng đồng có điểm tránh trú tin cậy. Đây là điểm tương tự như Việt Nam, nhiều trường là trung tâm sơ tán cộng đồng.
HS Philippines quen thuộc với các buổi diễn tập bão, động đất, sơ cứu và thoát hiểm, hình thành phản xạ ứng phó sớm. Việc này giúp các em không hoảng loạn, biết phối hợp với GV và bạn bè trong tình huống khẩn cấp.
Philippines có Project NOAH, hệ thống đánh giá và cảnh báo thiên tai toàn quốc, ra đời sau các trận bão lớn. Nền tảng cung cấp bản đồ cảnh báo thời gian thực, giúp trường học nhận diện rủi ro, chủ động cho HS nghỉ học hoặc sơ tán. NOAH tích hợp dữ liệu mưa, lũ, sạt lở và dự báo vùng nguy hiểm, giúp Philippines "đi trước một bước", giảm rõ rệt thiệt hại cho giáo dục và cộng đồng.
Học sinh và thầy cô cùng nhau dọn dẹp sau lũ lụt
ảnh: T.P
Thực trạng quản lý rủi ro thiên tai trường học ở Việt Nam
Mỗi năm, Việt Nam phải đối mặt với bão, lũ, sạt lở và hạn hán, khiến trường học ở miền Trung, Tây nguyên và miền núi phía bắc thường xuyên ngập sâu, cô lập hoặc hư hỏng. Việc dạy và học vì thế bị gián đoạn, có nơi kéo dài hàng tuần, ảnh hưởng lớn đến chất lượng giáo dục.
Những năm gần đây, ngành giáo dục đã triển khai kế hoạch "Trường học an toàn", tích hợp kiến thức phòng tránh thiên tai vào chương trình giảng dạy, tổ chức diễn tập sơ tán và tập huấn cho GV. Một số tỉnh xây dựng bản đồ rủi ro, rà soát vị trí lớp học, nâng cấp cơ sở vật chất. Tuy vậy, các nỗ lực này vẫn chưa đáp ứng được mức độ ngày càng khốc liệt của thiên tai.
Rào cản lớn nhất là thiếu dữ liệu thống nhất. Mỗi địa phương báo cáo theo một cách khác nhau, gây khó khăn cho việc tổng hợp, phân tích và dự báo. Tiếp đến là không có quỹ DRRM riêng, khiến việc sửa chữa khẩn cấp hoặc mua thiết bị an toàn luôn phụ thuộc ngân sách chung và thường bị chậm trễ.
Hạ tầng trường học vẫn còn yếu. Hàng nghìn điểm trường lẻ nằm trong vùng sạt lở, ngập sâu nhưng chưa có phương án di dời phù hợp; nhiều công trình cũ không đạt chuẩn chống bão, chống gió lớn. Cùng với đó, Việt Nam thiếu kế hoạch duy trì học tập khi thiên tai kéo dài, khiến HS phải nghỉ học nhiều ngày.
Cuối cùng là hệ thống cảnh báo chưa kết nối chặt với trường học, khiến quyết định đóng cửa hoặc sơ tán đôi khi không theo kịp diễn biến mưa lũ.
5 giải pháp khả thi cho Việt Nam
Để tăng cường bảo vệ HS và GV trước thiên tai, ngành giáo dục cần một chiến lược đồng bộ, tiếp thu kinh nghiệm Philippines nhưng phù hợp với VN. Trong đó, năm giải pháp then chốt được ưu tiên gồm:
Thứ nhất, xây dựng cơ sở dữ liệu thiên tai cho giáo dục. Hệ thống e-DRRM thu thập thiệt hại theo thời gian thực, giúp các sở và Bộ nắm bắt tình hình và chỉ đạo kịp thời.
Thứ hai, thành lập quỹ DRRM riêng cho trường học. Nguồn kinh phí độc lập cho phép sửa chữa khẩn cấp, mua sắm thiết bị và hỗ trợ GV-HS ngay khi xảy ra sự cố.
Thứ ba, xây dựng kế hoạch duy trì học tập khi thiên tai kéo dài. Học trực tuyến, học ghép, chuyển địa điểm hoặc điều chỉnh lịch học cần được chuẩn bị trước để việc học không bị gián đoạn.
Thứ tư, chuẩn hóa mô hình "Trường học an toàn". Thiết kế và quy hoạch trường học phải dựa trên bản đồ rủi ro; ưu tiên di dời các điểm trường lẻ ở vùng sạt lở, ngập sâu.
Thứ năm, kết nối hệ thống cảnh báo sớm với trường học. Tích hợp dữ liệu khí tượng, mưa lũ và sạt lở vào hệ thống giáo dục, giúp các trường chủ động đóng cửa hoặc sơ tán đúng thời điểm.
