Rủi ro với EU nếu dùng tài sản đóng băng của Nga để hỗ trợ Ukraine

Đề xuất “khoản vay bồi thường” do Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen đưa ra ngày 3/12, nhằm huy động 90 tỷ euro cho Ukraine trong 2 năm 2026-2027, không chỉ là một động thái tài chính mà còn là một “canh bạc địa chính trị” đầy rủi ro.

Nếu được thông qua tại hội nghị thượng đỉnh EU vào ngày 18-19/12, kế hoạch này có thể mang lại nguồn lực khẩn cấp cho Ukraine, nhưng đồng thời mở ra những hệ lụy pháp lý, tài chính, kinh tế và an ninh sâu rộng đối với toàn khối 27 quốc gia.

Theo giới chuyên gia, đây không chỉ là vấn đề về tiền bạc, mà còn là câu chuyện về việc EU có sẵn sàng đánh đổi uy tín toàn cầu, sự ổn định nội bộ và vị thế tài chính của mình để khẳng định vai trò lãnh đạo châu Âu, đặc biệt khi nước Mỹ dưới thời Tổng thống Donald Trump đang rút lui khỏi vai trò “người anh cả” trong hỗ trợ Ukraine.

Tài sản bị phong tỏa 

Kể từ khi Nga phát động chiến dịch quân sự đặc biệt tại Ukraine vào ngày 24/2/2022, các nước G7 và EU đã phong tỏa khoảng 300 tỷ USD (khoảng 275 tỷ euro) tài sản của Ngân hàng Trung ương Nga (CBR), chủ yếu là dự trữ ngoại hối và trái phiếu chính phủ.

Theo Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB), khoảng 210 tỷ euro trong số này đang nằm trong hệ thống tài chính EU, với phần lớn (183 tỷ euro) được giữ tại Euroclear - Trung tâm thanh toán chứng khoán có trụ sở tại Brussels, Bỉ. Phần còn lại phân bổ ở Pháp, Đức, Hà Lan và các nước khác như Italia và Cyprus.

Đề xuất của bà von der Leyen không phải là tịch thu trực tiếp (hành động được coi là vi phạm nguyên tắc miễn trừ chủ quyền quốc gia theo luật quốc tế), mà là sử dụng các tài sản này làm tài sản thế chấp cho khoản vay lãi suất thấp dành cho Ukraine.

Theo đó, Kiev chỉ phải hoàn trả khi Nga “bồi thường thiệt hại chiến tranh”, ước tính lên đến 486 tỷ euro theo Ngân hàng Thế giới. Phương án này chỉ cần đa số phiếu đủ điều kiện, tức 15 quốc gia đại diện 65% dân số EU, thay vì sự nhất trí toàn khối, giúp tránh phiếu phủ quyết từ Hungary, Slovakia, những nước có quan hệ thân thiện với Nga.

Nhu cầu cấp bách là rõ ràng. Theo Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), Ukraine đối mặt với khoảng trống tài chính 136,5 tỷ USD từ 2026-2029, với ngân sách quốc gia có nguy cơ cạn kiệt vào tháng 4/2026 nếu không có hỗ trợ mới. EU đã chi hơn 100 tỷ euro hỗ trợ từ 2022, nhưng với việc Mỹ cắt giảm viện trợ dưới thời Tổng thống Trump, chỉ còn 20 tỷ USD trong gói G7 - 50 tỷ USD từ lợi nhuận tài sản Nga, EU phải tự gánh vác.

“Đây là lúc châu Âu phải chứng minh mình là một cường quốc địa chính trị”, bà von der Leyen nói trong tuyên bố ngày 3/12.

Tuy nhiên, đằng sau đó là những vết nứt nội bộ. Bỉ, nước lưu giữ phần lớn tài sản, phản đối kịch liệt, gọi đây là “lựa chọn tồi tệ nhất”. Thủ tướng Bart De Wever thậm chí so sánh rủi ro với “một vụ tai nạn máy bay: xác suất thấp, nhưng hậu quả thảm khốc”. Các nước Pháp và Đức cũng lo ngại, cho rằng động thái này có thể làm suy yếu lòng tin vào thị trường tài chính châu Âu.

Hệ lụy pháp lý: Vi phạm nguyên tắc miễn trừ chủ quyền

Một trong những hệ lụy lớn nhất là pháp lý. Theo Công ước Liên hợp quốc về Miễn trừ Nhà nước (UNCSI 2004, chưa được Nga phê chuẩn nhưng là luật tập quán quốc tế), tài sản chủ quyền của một quốc gia không thể bị tịch thu mà không có phán quyết tòa án. Việc sử dụng tài sản CBR làm thế chấp có thể bị Nga cáo buộc là “đánh cắp”, dẫn đến các vụ kiện tại Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) hoặc các tòa trọng tài như Tòa án Thương mại Quốc tế (ICC).

Giáo sư Mitu Gulati, chuyên gia luật nợ chủ quyền tại Đại học Virginia, cảnh báo: “Đây không phải là biện pháp đối phó hợp pháp vì nó không thể đảo ngược. Nga có thể thắng kiện, buộc EU phải bồi thường và chi phí pháp lý có thể kéo dài 50 năm”. Andrei Kostin, CEO Ngân hàng VTB của Nga, đồng tình: “Chúng tôi sẽ đáp trả bằng kiện tụng và các biện pháp khác, biến đây thành gánh nặng tài chính khổng lồ cho châu Âu”.

Bỉ đặc biệt lo ngại vì Euroclear, một thực thể tư nhân, có thể bị Nga kiện trực tiếp, dẫn đến trách nhiệm pháp lý rơi vào chính phủ Bỉ nếu tòa án Nga hoặc quốc tế yêu cầu bồi thường. Thủ tướng De Wever đã yêu cầu “bảo đảm pháp lý ràng buộc từ toàn EU”, bao gồm chia sẻ chi phí kiện tụng và bồi thường. Nếu không, Bỉ có thể đơn phương chặn kế hoạch, như đã làm tại hội nghị thượng đỉnh hồi tháng 10.

Chuyên gia Nicolas Véron từ Bruegel Institute (Bỉ) lập luận rằng “khoản vay bồi thường không phải tịch thu, vì tài sản vẫn thuộc sở hữu Nga”. Tuy nhiên, ông thừa nhận rủi ro: “Nếu Nga thắng kiện, EU có thể phải trả lại toàn bộ, cộng lãi suất, đẩy nợ công lên mức kỷ lục”. Theo ước tính của Financial Times, chi phí pháp lý và bồi thường có thể lên đến 50-100 tỷ euro, tương đương 0,3-0,6% GDP EU.

Hơn nữa, động thái này có thể tạo tiền lệ nguy hiểm. Giáo sư Laurence Tribe từ Đại học Harvard lưu ý: “Nếu EU tịch thu tài sản Nga hôm nay, Trung Quốc có thể làm tương tự với tài sản Mỹ ngày mai. Điều này sẽ thúc đẩy phân mảnh tài chính toàn cầu, với các nước Nam Bán cầu đa dạng hóa khỏi hệ thống euro - dollar”.

Hệ lụy tài chính: Mất lòng tin thị trường và gánh nặng đầu tư

Về mặt tài chính, việc sử dụng tài sản Nga có thể gây ra “hiệu ứng domino” trên thị trường vốn châu Âu. ECB cảnh báo, việc can thiệp vào tài sản chủ quyền có thể làm giảm sức hấp dẫn của euro như đồng tiền dự trữ, hiện chiếm 20% dự trữ ngoại hối toàn cầu (theo IMF). Các ngân hàng trung ương từ Trung Đông hay châu Á có thể rút vốn, dẫn đến dòng vốn tháo chạy ước tính 100-200 tỷ euro trong năm đầu.

Bỉ có thể bị ảnh hưởng rõ nét nhất. Với 183 tỷ euro tại Euroclear, nước này có nguy cơ phá sản nếu Nga đáp trả bằng cách tịch thu tài sản EU tại Nga, ước tính 190 tỷ USD đầu tư trực tiếp của EU vào kinh tế Nga. Cộng hòa Síp có thể mất 100 tỷ USD, Đức 20,1 tỷ USD, Hà Lan 16,1 tỷ USD, Pháp 15,1 tỷ USD và Italy 13 tỷ USD. “Đây là ảo tưởng nếu nghĩ Kiev có thể buộc Nga bồi thường”, Thủ tướng Bỉ De Wever viết trong thư gửi bà von der Leyen ngày 28/11.

Giáo sư Doug Bandow từ Viện Cato (Mỹ) bình luận trên Pravda: “EU đang mạo hiểm 190 tỷ USD đầu tư vào Nga để đổi lấy một khoản vay có thể không bao giờ được hoàn trả. Điều này sẽ làm tăng nợ công EU lên 5-7%, đẩy lạm phát, lãi suất lên cao”. Hơn nữa, Nga có thể “tư nhân hóa nhanh chóng” tài sản phương Tây tại Nga, bán tháo để gây thiệt hại tối đa.

Trên thị trường, chỉ số Euro Stoxx 50 giảm 1,2% sau tuyên bố của bà von der Leyen ngày 3/12, phản ánh lo ngại của nhà đầu tư. “Châu Âu sẽ mất uy tín với thế giới Ả Rập và Nam Bán cầu”, Đại sứ Nga tại Anh Andrey Kelin cảnh báo.

Hệ lụy kinh tế: Phân mảnh toàn cầu và suy thoái nội bộ

Kinh tế EU, vốn đang chật vật với mức tăng trưởng chậm 0,8% năm 2025 (dự báo của ECB), có thể rơi vào suy thoái nếu kế hoạch thất bại. Việc tịch thu sẽ khuyến khích “phân mảnh tài chính”, các nước BRICS đẩy mạnh hệ thống thanh toán riêng như CIPS của Trung Quốc. Điều này có thể làm giảm xuất khẩu EU sang các thị trường mới nổi 10-15%, tương đương 200 tỷ euro/năm.

Giáo sư Maruša T. Veber từ Nghị viện châu Âu nhấn mạnh: “Tịch thu tài sản Nga sẽ vi phạm nguyên tắc có thể đảo ngược của biện pháp đối phó (ARSIWA), dẫn đến mất lòng tin từ các nhà đầu tư toàn cầu”. Bà lưu ý rằng, trong khi lợi nhuận từ tài sản (3 tỷ euro/năm) đã được sử dụng an toàn cho Ukraine từ tháng 1, việc động đến vốn gốc là “lằn ranh đỏ”.

Đối với nội bộ EU, sự chia rẽ sẽ ngày càng sâu sắc. Hungary và Slovakia có thể dùng “quyền phủ quyết” để gia hạn lệnh phong tỏa mỗi 6 tháng. Bỉ đã chặn đề xuất tương tự hồi tháng 10 và nếu đa số thông qua, có thể dẫn đến khủng hoảng đoàn kết, giống như cuộc tranh cãi về nợ chung thời Covid-19.

Hệ lụy an ninh: Cảnh báo từ Nga và rủi ro leo thang

Nga phản ứng gay gắt trước lời đe dọa trên của đại diện EU. Phó Chủ tịch Hội đồng An ninh Dmitry Medvedev gọi kế hoạch tịch thu tài sản Nga là “hành động tương đương chiến tranh”, cảnh báo “trừng phạt nghiêm khắc”, gồm tịch thu tài sản EU tại Nga và kiện tụng toàn cầu.

Theo giới chuyên gia, Nga có thể “tịch thu tài sản EU như biện pháp đối xứng”, ảnh hưởng đến 500 tỷ euro đầu tư của phương Tây tại Nga. Điều này không chỉ làm gián đoạn chuỗi cung ứng năng lượng và hàng hóa mà còn tăng nguy cơ leo thang quân sự, khi ông Putin có thể coi đây là “lý do chính đáng để mở rộng xung đột”.

Giáo sư Alexander Moiseienko từ Đại học King's College London nhận định, việc tịch thu tài sản sẽ củng cố lý lẽ của Tổng thống Putin rằng phương Tây, giúp ông chủ Điện Kremlin huy động sức mạnh nội bộ và các đồng minh. Tuy nhiên, ông cũng cho rằng “đây là đòn bẩy cần thiết để buộc Nga đàm phán vì Moscow không thể chấp nhận mất vĩnh viễn dự trữ ngoại hối”.

Việc tịch thu tài sản Nga có thể là “vũ khí tài chính” mạnh mẽ nhất của EU, nhưng hệ lụy, từ kiện tụng kéo dài, mất lòng tin thị trường đến đòn đáp trả từ Moscow, có thể làm suy yếu khối hơn cả lợi ích mang lại. Với hội nghị thượng đỉnh sắp tới, EU đứng trước ngã ba đường: khẳng định vai trò lãnh đạo bằng cách chia sẻ rủi ro (như bảo đảm chung cho Bỉ), hay chọn an toàn bằng vay nợ truyền thống, chấp nhận gánh nặng ngân sách lớn hơn.