Sống trong bụi mịn

Những khối chung cư cao tầng mờ đi. Các dãy phố quen thuộc trở nên nhạt nhòa, thiếu đường nét. Đến chiều, màu trắng chuyển sang xám. Khi tối xuống, ánh đèn đường hắt lên một thứ ánh sáng vàng ệch, bệt lại, nhòe nhoẹt, khiến phố phường như mệt mỏi hơn thường ngày.

Ẩn hoạ bụi mịn

“Hai ngày nay em mệt mỏi, khó thở quá. Em sẽ đi khám bác sỹ. Cuộc hẹn với anh sáng nay lùi lại nhé!”, người bạn gọi cho tôi. Chiều bạn thông tin, bác sỹ bảo không nghiêm trọng, nhưng cần hạn chế ra đường. Nhiều người cũng bị khó thở, tức ngực vì không khí ô nhiễm kéo dài.

Một cô bạn nhờ tôi đưa đến phòng khám quen trên đường Bà Triệu để kiểm tra mắt. Cứ đi ra đường là mắt cô ngứa sôi lên, như thể sắp toạc ra…

Không cần bản tin dự báo, cũng chẳng cần thiết bị đo đạc, người Hà Nội vẫn nhận ra điều gì đó đang sai - sai ngay từ hơi thở đầu tiên trong ngày. Thực tế, Hà Nội đang trải qua đợt ô nhiễm không khí bậc nhất thế giới, chỉ số bụi mịn PM2.5 vượt chuẩn của tổ chức Y tế thế giới tới 35 lần.

Người dân ra đường với khẩu trang bịt kín. Không phải vì lạnh, cũng không vì dịch bệnh, mà để thở. Nhưng khẩu trang chỉ che được khuôn mặt, không che được cảm giác khô rát nơi cổ họng, cay nơi khóe mắt, nặng ở lồng ngực. Đi qua một ngã tư đông xe, cảm giác ấy rõ rệt hơn: dòng người nhoè trong làn sương đục, mỗi nhịp hít vào như mang theo một lớp bụi mỏng vô hình.

Bụi mịn không ồn ào, không thương tích, không gây hoảng loạn tức thì. Nó lặng lẽ tồn tại, trôi trong không khí, bám vào quần áo, tóc tai, rồi đi sâu vào phổi. Chính sự lặng lẽ ấy khiến bụi mịn trở nên nguy hiểm. Người ta quen với nó rất nhanh: quen đeo khẩu trang, quen đóng cửa sổ cả ngày, quen tự trấn an rằng “rồi mưa sẽ xuống”. Nhưng mưa chưa tới và dù có mưa cũng không thể rửa sạch một vấn nạn.

Có những ngày, Hà Nội xuất hiện trong các bảng xếp hạng môi trường quốc tế như một trong những thành phố có chất lượng không khí kém nhất thế giới. Thông tin ấy lan nhanh trên mạng xã hội, gây xôn xao rồi… trôi qua. Những chỉ số AQI đỏ tím hiện lên trên màn hình điện thoại giống như một thứ thời tiết bất thường: đáng lo, nhưng chưa đủ để làm gián đoạn đời sống thường nhật.

Thành phố vẫn tắc đường. Quán cà phê vẫn mở cửa. Trẻ con vẫn đến trường. Và người lớn tiếp tục học cách chịu đựng.

“Người đến khám mắt, hô hấp những ngày này tăng quá tải”, anh bạn bác sỹ trên phố Bà Triệu nói với tôi.

Điều đáng buồn là bụi mịn không còn được nhìn như một cuộc khủng hoảng, mà dần được chấp nhận như một phần tất yếu của đô thị lớn. Nó được đặt ngang hàng với nắng nóng, mưa phùn, rét đậm. Khi một nguy cơ sống còn trở nên “bình thường hóa”, đó không còn là câu chuyện môi trường đơn thuần, mà trở thành câu chuyện quản trị và trách nhiệm.

Bụi mịn dày đặc như sương mù

Hà Nội không thiếu cảnh báo, cũng không thiếu nghiên cứu hay con số biết nói. Khoảng trống nằm ở chỗ khác: giữa cảnh báo và hành động. Khoảng trống ấy đang được lấp bằng sự kiên nhẫn của người dân - một thứ tài nguyên tưởng như vô hạn.

Người dân phải tự bảo vệ mình bằng những giải pháp cá nhân: mua máy lọc không khí, hạn chế ra ngoài vào giờ cao điểm, theo dõi chỉ số ô nhiễm theo từng khung giờ. Còn câu hỏi “vì sao không khí trở nên tệ như vậy?” lặng lẽ lùi lại phía sau, nhường chỗ cho những lời giải thích quen thuộc.

Lựa chọn

Các chuyên gia cho biết, bụi mịn đến từ nhiều nguồn: giao thông dày đặc, công trình xây dựng không che chắn, hoạt động sản xuất vùng ven, đốt rơm rạ theo mùa, nguồn phát thải từ tỉnh ngoài và cả ngoài biên giới. Những nguyên nhân ấy không mới. Điều mới là mức độ nghiêm trọng ngày một rõ hơn. Khi các giải pháp vẫn chắp vá, trách nhiệm bị chia nhỏ, thì hậu quả lại được phân bổ đều cho hàng triệu lá phổi. Bụi mịn xâm nhập sâu vào phổi và máu, gây hen suyễn, tim mạch, ung thư phổi, làm suy giảm tuổi thọ và chất lượng sống, đặc biệt nguy hiểm với trẻ em và người già.

Trong bối cảnh ấy, quyết định cấm xe máy sử dụng xăng dầu tại 9 phường nội đô lập tức thu hút sự chú ý của dư luận. Đây là một quyết định khó - không chỉ vì số lượng phương tiện lớn, mà vì xe máy xăng đã gắn chặt với đời sống đô thị suốt nhiều thập niên. Nó là phương tiện đi lại, là sinh kế, là công cụ mưu sinh của không ít người dân. Cấm xe máy xăng vì môi trường, suy cho cùng, là buộc thành phố phải lựa chọn: giữa sự tiện lợi quen thuộc và quyền được hít thở không khí sạch.

Ở góc độ chính sách, đây là tín hiệu cho thấy Hà Nội đã bắt đầu dịch chuyển từ khuyến khích sang can thiệp trực tiếp. Thành phố không còn dừng ở lời kêu gọi chung chung, mà chấp nhận đặt ra những ranh giới cụ thể cho phát thải. Với một đô thị đông dân, hạ tầng chịu nhiều áp lực, lựa chọn này mang tính tất yếu.

Tuy nhiên, điều người dân quan tâm không chỉ là có cấm hay không, mà là cấm như thế nào. Nếu giao thông công cộng chưa đủ thuận tiện, xe điện vẫn ngoài khả năng chi trả của nhiều người, hạ tầng sạc và kết nối còn manh mún, thì chính sách đúng về mục tiêu có thể trở thành gánh nặng trong thực tế. Không khí sạch không thể được tạo ra chỉ bằng mệnh lệnh hành chính, mà cần những lựa chọn khả thi để người dân thích nghi.

Nếu các nguồn phát thải không được kiểm soát đồng bộ, và nếu cao ốc tiếp tục mọc lên, việc cấm xe máy xăng ở một số phường chỉ giúp thành phố “đỡ ngạt” hơn, chứ chưa thể thở sâu.

Bắt đầu từ việc thở

Một đô thị đáng sống, trước hết, phải là một nơi đáng thở. Sự phát triển không thể chỉ đo bằng số tầng cao ốc hay mật độ phương tiện. Nếu tăng trưởng phải đánh đổi bằng sức khỏe cộng đồng, đó là một cái giá quá đắt.

Không có đường chân trời

Ngột ngạt Ảnh Nguyễn Tuấn

Hà Nội đã đi qua chiến tranh, đói nghèo và thiếu thốn. Thật nghịch lý khi trong thời bình, với đầy đủ nguồn lực và tri thức, người dân lại phải sống trong nỗi lo thường trực về chính bầu không khí mình hít thở mỗi ngày. Bụi mịn, cũng như bệnh tật nó gây ra, không phân biệt giàu nghèo, không tránh ai.

Vấn đề chỉ còn là: chúng ta sẽ tiếp tục sống chung với nó bao lâu nữa - như một sự cam chịu - hay coi đó là cảnh báo đủ nghiêm trọng để buộc thành phố phải thay đổi?

Khi người dân đã quen với việc bịt mặt ra đường, có lẽ đã đến lúc cần nhìn thẳng vào một sự thật không dễ chịu: Hà Nội đang thiếu không khí sạch, và thời gian để chần chừ thì không còn nhiều.

Và đó chính là bài toán của Thủ đô.