Thung lũng Silicon ‘ghen tị’ với Trung Quốc: Cuộc khủng hoảng bản sắc trong lòng trung tâm công nghệ hàng đầu thế giới

Tờ New York Times (NYT) cho hay trong những năm qua, Thung lũng Silicon, nơi từng là biểu tượng của sự sáng tạo vô biên, đang trải qua một cuộc khủng hoảng tâm lý kỳ lạ: "Ghen tị với Trung Quốc" (China Envy).

Những người từng dẫn đầu cuộc cách mạng công nghệ toàn cầu giờ đây đang nhìn về phương Đông với ánh mắt pha trộn giữa ngưỡng mộ, lo lắng và cả sợ hãi, hé lộ một cuộc khủng hoảng bản sắc sâu sắc trong lòng trung tâm công nghệ hàng đầu thế giới.

Nỗi lo tụt hậu

Ngòi nổ của tâm lý "ghen tị Trung Quốc" là cú bứt phá bất ngờ của DeepSeek, mô hình AI giá rẻ đến từ Trung Quốc, được huấn luyện với chi phí chỉ bằng một phần nhỏ so với OpenAI hay Anthropic. Trong khi giới công nghệ Mỹ đang vật lộn giữa triết lý đạo đức, quyền riêng tư và câu hỏi về AGI (trí tuệ nhân tạo tổng quát), Trung Quốc lại chọn con đường thực dụng: tập trung vào hiệu quả, ứng dụng và tốc độ.

Sự chênh lệch đó khiến nhiều lãnh đạo công nghệ Mỹ giật mình. Từ Elon Musk đến Marc Andreessen, không ít người công khai bày tỏ sự khâm phục, thậm chí ganh tị với cách Trung Quốc huy động nguồn lực cho các dự án lớn, đặc biệt trong AI và sản xuất phần cứng. Họ nhìn thấy ở Trung Quốc thứ mà nước Mỹ đã từng có: tinh thần dám làm, dám thất bại và dám thử nghiệm không ngừng.

Trong các phòng họp kín của các quỹ đầu tư mạo hiểm và các diễn đàn công nghệ, giới tinh hoa Mỹ không ngừng bàn tán về tốc độ và khả năng thực thi của Trung Quốc. Họ kinh ngạc trước việc Trung Quốc xây dựng cơ sở hạ tầng siêu tốc, sức mạnh sản xuất khổng lồ, và sự khéo léo của các công ty AI như DeepSeek. Thay vì coi các công ty Trung Quốc là kẻ bắt chước, họ nay coi đó là hình mẫu về hiệu quả và quy mô.

Tờ ChinaPower cho hay năm 2023, Trung Quốc đóng góp khoảng 4,66 nghìn tỷ USD giá trị sản xuất công nghiệp (value-added) cho thế giới, chiếm khoảng 29% tổng toàn cầu, cao hơn nhiều so với mức chỉ 9% năm 2004 và cao hơn 4 nước xếp sau cộng lại là Mỹ, Nhật Bản, Đức và Ấn Độ.

Nền kinh tế số 1 Châu Á cũng tăng cường xuất khẩu công nghệ, giảm dần các mặt hàng kỹ thuật thấp như may mặc.

Báo cáo của Tổ chức công nghệ thông tin và đổi mới (ITIF) cho thấy ước tính điều chỉnh theo sức mua tiền tệ (PPP) năm 2023, Trung Quốc có thể chi khoảng 1,8 nghìn tỷ USD cho nghiên cứu và phát triển (R&D), hơn gấp đôi so với 823 tỷ USD của Mỹ.

Đồng quan điểm, số liệu của Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế (OECD) cho thấy tốc độ tăng trưởng R&D của Trung Quốc là 8,7% năm 2023, trong khi Mỹ chỉ vào khoảng 1,7%.

Cảm giác ghen tị này không chỉ là phản ứng nhất thời trước sự trỗi dậy của một đối thủ. Nó phản ánh khủng hoảng bản sắc sâu sắc trong giới công nghệ Mỹ. Thung lũng Silicon, từng là mảnh đất của những kẻ mộng mơ lập dị, nay đã trở thành nơi của những tập đoàn khổng lồ nặng nề về quy định, chính trị và lợi nhuận ngắn hạn.

"Trong khi Trung Quốc tiến lên với tốc độ nhanh chóng thì chúng ta có nguy cơ bị mắc kẹt trong quá khứ", quỹ đầu tư mạo hiểm Andreessen Horowitz đăng bài cảnh báo.

Các nhà lãnh đạo công nghệ than phiền về cơ sở hạ tầng già cỗi, quy định rườm rà, và nền kinh tế Mỹ dường như đã mất đi khả năng sản xuất vật chất.

Một số nhà phân tích chỉ ra rằng Silicon Valley giỏi thu hút nhân tài toàn cầu nhưng lại ít sẵn lòng tiếp thu ý tưởng từ bên ngoài, đặc biệt là từ các nước đang phát triển, thường bác bỏ chúng là "bắt chước" (copycats).

Trong khi đó, Trung Quốc dù bị ràng buộc bởi kiểm soát nhà nước lại đang tạo ra bầu không khí "bùng nổ" tương tự Silicon Valley những năm 1980-1990. Các kỹ sư trẻ Trung Quốc sẵn sàng làm việc 12 tiếng mỗi ngày, coi AI không phải là triết học mà là một công cụ kiếm sống, một sức mạnh quốc gia.

Đặc biệt, giới công nghệ Trung Quốc rất thành thạo trong việc hấp thụ kiến thức, công nghệ, và mô hình kinh doanh của Silicon Valley, đồng thời điều chỉnh để phù hợp với thị trường và thể chế độc đáo của Trung Quốc.

Ở Mỹ, "giấc mơ công nghệ" dường như đã chuyển thành "giấc mơ tài chính". Khi vốn đầu tư mạo hiểm co lại, startup phải sống nhờ marketing hơn là đổi mới, nhiều người trong giới công nghệ bắt đầu tự hỏi: Phải chăng Trung Quốc đang trở thành chúng ta của ngày xưa, còn chúng ta thì đang trở thành họ của hôm nay?

Nỗi lo này lớn đến mức một số người thậm chí còn kêu gọi áp dụng văn hóa làm việc khắc nghiệt "996" của Trung Quốc để khôi phục lại tinh thần cạnh tranh.

Những số liệu không hề nói dối. Năm 2024, Trung Quốc lắp đặt khoảng 295.000 robot công nghiệp và thị trường này chiếm đến 54% tổng cài đặt robot toàn cầu, trong khi tổng tồn kho robot vận hành vượt 2 triệu đơn vị.

Giai đoạn 2014–2023, các học giả Trung Quốc nộp khoảng 38.000 phát minh GenAI, gần gấp 6 lần so với Mỹ (khoảng 6.276).

Không chỉ trong giới doanh nhân, "China Envy" còn lan sang chính giới và giới học giả. Cựu CEO Google Eric Schmidt kêu gọi nước Mỹ học Trung Quốc ở tính thực dụng, trong khi một số nghị sĩ Mỹ cảnh báo rằng nếu không tăng tốc, Mỹ có thể "đánh mất tương lai công nghệ vào tay Bắc Kinh."

"Đối với người Mỹ, ý tưởng rằng tương lai giờ đây đang được tạo ra ở một nơi khác chứ không phải ở Mỹ là một thực tế khó chấp nhận", Afra Wang, một cây bút công nghệ tại Thung lũng Silicon, cho biết. "Đây không chỉ là vấn đề công nghệ, đó là vấn đề bản sắc."

Khủng hoảng bản sắc

Trong nhiều thập kỷ, niềm tin rằng Mỹ là nguồn gốc không thể tranh cãi của tiến bộ công nghệ đã được ăn sâu. Giờ đây, thực tế rằng tương lai đang được định hình ở một nơi khác là điều khó chấp nhận đối với giới tinh hoa Mỹ.

Sự chuyển dịch vai trò này càng thêm rõ ràng trong lĩnh vực sản xuất. Mô hình kinh tế cũ của Mỹ (đổi mới, xây dựng, xuất khẩu) đã sụp đổ khi nước này thuê ngoài phần lớn năng lực sản xuất.

Hiện tại, Mỹ chủ yếu chỉ thiết kế, trong khi Trung Quốc ngày càng hiện thân cho khả năng xây dựng và sản xuất vật chất. Trong bối cảnh địa chính trị căng thẳng, khả năng chế tạo, đặc biệt là tích hợp AI với phần cứng, đã trở thành yếu tố mang tính chiến lược và sinh tồn. Chính các nhà đầu tư mạo hiểm cũng phải thừa nhận rằng Trung Quốc đang "dẫn trước trong mọi thứ liên quan đến việc xây dựng vật chất."

Theo NYT, từ trước đến nay, các doanh nhân Trung Quốc đã dành hàng thập kỷ để nghiên cứu Mỹ. Họ đã đọc tiểu sử của Steve Jobs và Elon Musk, nghiền ngẫm bản dịch "Zero to One", cuốn sách của Peter Thiel và Blake Masters. Họ đã xây dựng các mô hình kinh doanh và triết lý quản lý dựa trên những nguyên tắc của Thung lũng Silicon để rồi giờ đây nhanh chóng bắt kịp, thậm chí vượt qua ở một số lĩnh vực.

Tỷ phú Jensen Huang, giám đốc điều hành của Nvidia, đã tuyên bố rằng chip của Trung Quốc chỉ chậm hơn "vài nano giây" và Trung Quốc không hề tụt hậu so với Mỹ về trí tuệ nhân tạo. Những đánh giá như vậy đã gây ra sự hoài nghi ở cả hai quốc gia, nhưng chúng cho thấy Trung Quốc đã trở thành chuẩn mực mặc định trong hầu hết mọi lĩnh vực tiên phong.

Một điểm khác biệt lớn được giới công nghệ Mỹ học hỏi là trọng tâm phát triển AI. Trong khi Silicon Valley bị ám ảnh bởi mục tiêu AGI quá lý tưởng hóa thì các doanh nhân Trung Quốc lại thể hiện sự thực dụng vượt trội. Họ tập trung ứng dụng AI để giải quyết các vấn đề thực tiễn trong dịch vụ, thiết bị và đặc biệt là sản xuất.

Thậm chí Trung Quốc đang biến AI thành một loại cơ sở hạ tầng thông minh, giúp tối ưu hóa hiệu quả, tính linh hoạt và chất lượng sản xuất. Sự tích hợp sâu rộng này giúp Trung Quốc chuyển đổi từ sản xuất thâm dụng lao động sang sản xuất định hướng công nghệ cao, tạo ra lợi thế cạnh tranh toàn cầu.

Quy mô thị trường khổng lồ và số lượng người dùng Internet lớn của Trung Quốc cung cấp một lượng dữ liệu dồi dào, tạo nền tảng vững chắc cho việc phát triển các ứng dụng AI thực tế và các mô hình học máy (machine learning) quy mô lớn.

Điều này lý giải vì sao các mô hình AI của Trung Quốc, dù có thể được hỗ trợ bởi chip yếu hơn, vẫn tạo ra được tiếng vang như DeepSeek.

Tuy nhiên, giới quan sát cũng cảnh báo rằng câu chuyện ghen tị này không hoàn toàn là sự thật. Việc khuếch đại sức mạnh của Trung Quốc đôi khi là một công cụ để giới công nghệ Mỹ gây áp lực lên Washington, nhằm giành được tài trợ liên bang hoặc thúc đẩy các chính sách hạn chế đối thủ. Đây là chiến thuật lợi dụng sự lo lắng của công chúng để chuyển đổi thách thức cạnh tranh thành lợi ích cá nhân.

Một số chuyên gia cho rằng việc "ghen tị Trung Quốc" cũng có phần phóng đại. Mô hình tăng trưởng của Bắc Kinh đang để lại hậu quả rõ rệt: nợ công địa phương khổng lồ, bất bình đẳng xã hội và tăng trưởng tiêu dùng trì trệ. Thành công công nghệ không thể tách rời nền kinh tế thực và Trung Quốc cũng đang phải đối diện những giới hạn nghiêm trọng.

Còn nước Mỹ, dù mất đi phần nào vị thế "ngọn hải đăng công nghệ", vẫn sở hữu lợi thế lớn nhất: tự do sáng tạo. Chính sự tự do ấy dù hỗn loạn, đôi khi lạc hướng nhưng vẫn là nguồn gốc của mọi đột phá công nghệ từng làm thay đổi thế giới.

Theo nghiên cứu của PatentPC, năm 2023, thị trường AI của Mỹ được ước tính khoảng 87 tỷ USD trong khi Trung Quốc chỉ vào khoảng 60 tỷ USD. Đầu tư tư nhân vào AI năm 2024 của Mỹ đạt 109,1 tỷ USD, cao hơn so với chỉ 9,3 tỷ USD của Trung Quốc.

Hiện Mỹ vẫn kiểm soát 74% tổng dung lượng cao cấp cho sức mạnh tính toán (supercomputer/AI compute) toàn cầu, trong khi Trung Quốc chỉ chiếm 14%.

Theo NYT, hiện tượng "China Envy" nói nhiều hơn về sự bất an của người Mỹ hơn là về sức mạnh của Trung Quốc. Đó là tâm trạng của một cường quốc đã quen đứng đầu quá lâu, nay phải chứng kiến đối thủ trỗi dậy bằng chính những vũ khí mà mình từng sở hữu: tốc độ, tham vọng và niềm tin vào công nghệ.

Thung lũng Silicon có thể đang ghen tị với Trung Quốc hôm nay, nhưng chính sự ghen tị đó, nếu biết chuyển hóa thành động lực, có thể lại là nguồn năng lượng hồi sinh cho nước Mỹ công nghệ trong kỷ nguyên AI mới.

*Nguồn: NYT, Fortune, BI