Một điều đáng chú ý, 33 năm trước, tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh của nhà văn Bảo Ninh từng được vinh danh khi được trao Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 1992 với cái tên đầu tiên là Thân phận của tình yêu. Đến nay, sau hơn 30 năm, tiểu thuyết này lại được tôn vinh là một trong các tác phẩm tiêu biểu của văn học Việt Nam 50 năm qua (1975 - 2025). Điều cho thấy sự khẳng định về giá trị bền vững của tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh trong nền văn học đương đại khi cuốn sách đã được dịch ra khoảng 20 thứ tiếng, phát hành ở hàng chục quốc gia và được trao nhiều giải thưởng.
Bìa tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh (tác phẩm ban đầu có tên là Thân phận của tình yêu)
ẢNH: TGCC
Mỗi cuộc chiến tranh đi qua không chỉ để lại những vết thương trên thân thể mà còn khắc sâu những vết sẹo vô hình trong tâm hồn, ký ức con người. Đối với mỗi người lính, chiến tranh không bao giờ là một bức tranh đồng nhất. Có người nhớ về những giờ phút chiến đấu hào hùng, có người ám ảnh bởi mất mát, hy sinh, cái chết của đồng đội, có người day dứt vì những điều mình đã chứng kiến mà không thể gọi tên. Bởi thế, ký ức chiến tranh của mỗi người lính là duy nhất, riêng tư và không thể thay thế. Không ai có quyền áp đặt ký ức của mình lên ký ức của người khác, cũng như không ai có thể "ấn định" chỉ được phép nhớ về chiến tranh bằng những gam màu rực rỡ.
Tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh của nhà văn Bảo Ninh được viết ra từ chính kho tàng ký ức riêng ấy. Trước khi là một nhà văn, Bảo Ninh là một người lính trực tiếp trải qua chiến tranh, chứng kiến cái chết, sự mất mát, sự tàn phá của bom đạn lên đất đai, lên số phận con người. Những trang văn ông viết là kết tinh của trải nghiệm cá nhân, của những điều mắt thấy tai nghe. Nhân vật Kiên trong tác phẩm với những ám ảnh, hoang mang, cô độc, với nỗi buồn âm ỉ khôn nguôi chính là tấm gương phản chiếu phần nào chiều sâu tâm hồn của người lính sau chiến tranh. Đó không phải là chân dung "tất cả người lính", mà là tiếng nói của một người đã đi qua chiến tranh theo cách của riêng mình.
Chính vì được viết bằng ký ức cá nhân và nỗi buồn riêng ấy, Nỗi buồn chiến tranh mang trong mình một "nỗi buồn lớn lao" không dễ đọc, không dễ chấp nhận với tất cả mọi người. Có người quen nhìn chiến tranh qua lăng kính sử thi, qua chiến công và chiến thắng, sẽ thấy khó chịu trước những trang văn đầy ám ảnh, mất mát, hoang tàn. Nhưng điều đó không có nghĩa là ký ức của Bảo Ninh là "sai", hay "trái với lịch sử". Lịch sử chiến tranh là một tấm gương nhiều mặt: bên cạnh ánh hào quang chiến thắng là bóng tối của những số phận bị nghiền nát. Văn chương chân chính có quyền và có trách nhiệm soi chiếu cả những vùng tối ấy, để con người hiểu sâu hơn cái giá của hòa bình.
Bìa tiểu thuyết Thân phận của tình yêu
ẢNH: TGCC
Bởi vậy, điều chúng ta cần làm trước Nỗi buồn chiến tranh không phải là vội vã phán xét, quy kết, mà là học cách lắng nghe và tôn trọng. Tôn trọng ở đây trước hết là tôn trọng quyền được nói thật của người từng trải qua chiến tranh; tôn trọng nỗi buồn và những vết thương tinh thần mà họ mang theo suốt đời. Khi Bảo Ninh viết ra nỗi buồn của mình, ông không phủ nhận những hy sinh cao đẹp, không phủ nhận ý nghĩa của cuộc kháng chiến, ông chỉ đặt thêm một lớp nghĩa khác khi chiến tranh vẫn là bi kịch đối với biết bao số phận. Thừa nhận nỗi buồn ấy không làm giảm đi giá trị của quá khứ, mà ngược lại, giúp chúng ta biết trân trọng hòa bình hơn, biết thương hơn những người đã đi qua lửa đạn.
Nếu nhìn liên tục từ giải thưởng Hội Nhà văn năm 1992 đến danh hiệu "tác phẩm tiêu biểu 50 năm sau thống nhất", có thể thấy hai lần vinh danh như hai điểm nhấn trong hành trình vượt qua nhiều trắc trở, vượt qua nhiều ý kiến trái chiều nhau về tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh. Từ việc nhận ra giá trị cách tân và chiều sâu nhân bản của tiểu thuyết này, để được đưa vào sách giáo khoa (ít nhất ở dạng trích đoạn về văn học chiến tranh), cho thấy việc nhìn nhận khá đúng đắn của văn học nghệ thuật Việt Nam những năm gần đây.
Việc tôn trọng Nỗi buồn chiến tranh cũng là tôn trọng sự đa dạng của tiếng nói trong văn học. Mỗi nhà văn, từ ký ức và trải nghiệm riêng, sẽ góp một mảnh ghép vào bức tranh chung về chiến tranh. Mảnh ghép của Bảo Ninh là mảnh ghép buồn, đau đớn nhưng rất nhân bản. Khi biết lắng nghe mảnh ghép ấy bằng sự thấu cảm và tôn trọng, chúng ta không chỉ công bằng với người viết, với người lính, mà còn trở nên trưởng thành hơn trong cách đối thoại với lịch sử của chính dân tộc mình.
