Giữa lúc căng thẳng ấy, có rất nhiều video được phát tán trên không gian mạng mô tả tình cảnh đau đớn của bà con, kéo theo hàng triệu lượt xem, hàng chục nghìn bình luận, chia sẻ... nhưng lại là sản phẩm ngụy tạo bởi AI. Rồi đến khi bị phát hiện, lại có những người lên tiếng biện minh rằng "Ừ đúng, video là AI làm, nhưng đau thương là thật mà, và không phải chính những video AI đạt triệu view ấy đang góp phần khiến cả xã hội quan tâm hơn đến nỗi đau miền Trung sao?".
Quan niệm này quá sai lầm, và vô cùng nguy hiểm, tôi sẽ nói rõ vì sao.
1. Đánh tráo khái niệm "đau thương thật" với "video giả"
Đúng, "bão lũ - thiệt hại - nỗi đau của bà con là thật". Nhưng video AI cụ thể đó là giả:
- Không xảy ra ở thời gian/địa điểm như nó thể hiện.
- Có thể bịa thêm cảnh chết chóc, hoảng loạn, vỡ đập, trực thăng cứu hộ…
Việc nói "đau thương là thật nên dùng gì minh hoạ cũng được" là đánh tráo giữa "sự kiện thật" và "chứng cứ giả".
Trong bất cứ hệ thống nào (báo chí, pháp luật, khoa học), dùng chứng cứ giả để nói về sự thật luôn là sai, kể cả khi ý định ban đầu là "tốt".
2. Gây hại trực tiếp trong lúc khẩn cấp
Trong bão lũ, thông tin là "hạ tầng cứu sinh". Dày đặc các thông tin sai lệch sẽ khiến tình cảnh của người dân vùng lũ không những không được kịp thời ứng trợ mà thậm chí còn đẩy họ vào tình cảnh ngày càng khó khăn.
Thứ nhất, thông tin giả làm lệch bức tranh thực tế. Hàng loạt các video AI phóng đại hoặc bịa cảnh ngập/chết người/đói khát có thể khiến người ngoài vùng tin rằng "ở đó đang tận thế".
Cơ quan chức năng, lực lượng cứu hộ, nhà tài trợ… nếu bị nhiễu thông tin sẽ phân bổ sai nguồn lực: nơi ít nặng thì ầm ầm được hỗ trợ, nơi đang kêu cứu thật lại ít người để ý.
Thứ 2, lan tỏa những video không đúng sự thật - rất có thể bạn đang tiếp tay cho những đối tượng lừa đảo, trục lợi từ thiện. Kịch bản quen thuộc: video giả + caption "kêu gọi ủng hộ" + số tài khoản cá nhân. Dù người share có "ý tốt", nhưng họ đã vô tình trở thành mắt xích trong một chuỗi lạm dụng lòng trắc ẩn.
Thứ 3, fake news/video AI ngụy tạo gây hoang mang và làm khó cho công tác điều hành, hỗ trợ bà con của cơ quan chức năng. Những tin đồn thất thiệt được tiếp tay bởi công nghệ AI với những tiêu đề cực sốc như: "vỡ đập", "cả huyện chìm biển nước", "người dân phải tự lực cánh sinh"… có thể khiến người dân vốn đang hoảng loạn lại càng hoang mang, di chuyển ồ ạt, hoặc mất niềm tin vào các thông báo chính thức.
Trong bối cảnh khẩn cấp, một chút sai lệch cũng có giá phải trả rất thật - không thể biện minh bằng câu "cho cả nước quan tâm hơn".
3. Tiêu thụ tin giả khiến niềm tin ngày càng bị bào mòn
"Miễn là mục đích tốt thì nói dối một chút cũng không sao." Luận điểm này còn nguy hiểm ở chỗ nó từng bước tạo nên văn hoá thờ ơ, khi những điều người ta từng tin nay không còn là sự thật.:
Hệ quả:
- Người xem dần mất niềm tin
- Hôm nay là video AI, ngày mai là số liệu "tô son", ngày kia là câu chuyện "truyền cảm hứng" không có thật.
- Đến một lúc, khi có hình ảnh thật cực kỳ nghiêm trọng, người ta sẽ hỏi: "Lại AI nữa hả?" - nạn nhân thật bị thiệt.
- Các đơn vị báo chí/truyền thông và tổ chức thiện nguyện uy tín bị vạ lây. Sự nghi ngờ chung khiến các chiến dịch nghiêm túc khó huy động nguồn lực hơn. Người làm đúng chuẩn mực lại phải gánh hậu quả do những người "làm bừa nhưng tự cho là vì mục đích tốt".
4. Biến nỗi đau thành "content"
Câu "video AI thì cũng góp phần khiến cả nước quan tâm hơn" nghe rất giống logic "miễn là có traffic thì mọi cách kể chuyện đều được".
Nhưng, nỗi đau của người đang ngập lụt không phải nguyên liệu cho một kịch bản drama. Khi ta chấp nhận video giả chỉ vì nó "đánh mạnh cảm xúc", ta đang đặt tương tác lên trên sự thật và biến nạn nhân thành nguyên liệu giải trí - cảm xúc, chứ không còn là con người cụ thể với hoàn cảnh cụ thể. Đó là thiếu tôn trọng nạn nhân, dù người chia sẻ miệng vẫn nói "thương bà con".
5. Hợp thức hóa lời nói dối "vì mục đích tốt"
Nếu lập luận này được chấp nhận, nó sẽ tạo tiền lệ xấu.
Hôm nay: "Video AI bão lũ để mọi người quan tâm hơn." Mai: "Bịa thêm vài chi tiết câu chuyện ung thư để quyên góp được nhiều hơn." Ngày kia: "Thêm chút số liệu phóng đại về ô nhiễm/ dịch bệnh cho dân sợ mà thay đổi hành vi."
Tất cả đều có thể bọc trong vỏ bọc: "vì cộng đồng", "vì mục tiêu tốt hơn". Khi đó, rất khó vạch ranh giới giữa hoạt động tuyên truyền và thao túng dư luận.
6. Vẫn có cách dùng AI mà không sai trái
Vấn đề không phải ở AI, mà ở sự lừa dối. Nếu muốn dùng AI để tăng nhận thức về thiên tai một cách đàng hoàng, có thể:
Làm video mô phỏng bằng AI nhưng:
- Gắn nhãn rõ ràng: "Đây là mô phỏng bằng AI, không phải hình ảnh thật của đợt lũ hiện tại".
- Không dùng để "gán" cho một xã/huyện cụ thể, không gắn với con số thiệt hại, số người chết cụ thể.
- Không đính kèm kêu gọi ủng hộ tài khoản cá nhân dựa trên video mô phỏng đó.
Lúc đó, AI chỉ là công cụ trực quan hoá, chứ không phải vũ khí đánh lạc hướng hoặc công cụ lừa đảo.
