Nếu không sang Mỹ, cá ngừ VN sẽ đi đâu?

Nỗ lực xoay chuyển

Như Thanh Niên đã thông tin, theo báo cáo cuối cùng của NOAA/NMFS (Mỹ), có 12 nghề cá ở VN không được công nhận tương đương với quy định của Mỹ, trong đó có các sản phẩm xuất khẩu (XK) sang Mỹ chiếm tỷ trọng lớn như cá ngừ, mực, cua ghẹ… Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu thủy sản VN (VASEP) đánh giá quyết định của NOAA không những có nguy cơ ảnh hưởng nghiêm trọng đến XK của doanh nghiệp (DN) hải sản sang Mỹ với thiệt hại ước tính khoảng 500 triệu USD/năm, mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế của hàng trăm nghìn ngư dân, công nhân và người lao động. Quyết định này cũng gây tác động tiêu cực đến toàn chuỗi cung ứng thủy sản, làm suy giảm uy tín thủy sản VN trên thị trường quốc tế, ảnh hưởng đến hình ảnh quốc gia trong lĩnh vực bảo tồn, phát triển môi trường bền vững.

Trong kim ngạch XK hải sản của VN sang Mỹ, riêng cá ngừ chiếm gần 388 triệu USD. Ngay sau khi có quyết định nói trên của phía Mỹ, Bộ NN-MT đã thông tin rộng rãi đến các DN, ngư dân để kịp thời có kế hoạch, phương án sản xuất phù hợp, đồng thời tổ chức giám sát thông qua các chương trình giám sát viên trên tàu cá, kiểm tra tại cảng, nhật ký khai thác, phỏng vấn để đảm bảo giảm thiểu tỷ lệ khai thác không chủ ý các loài thú biển. Bộ NN-MT cũng đã tổ chức điều tra hiện trạng quần thể thú biển, xác định tỷ lệ khai thác không chủ ý các loài thú biển để có thêm cơ sở khoa học cung cấp cho phía Mỹ nhằm thay đổi quyết định trước thời hạn chính thức áp dụng lệnh cấm.

ẢNH: CTV

Tại cuộc họp báo thường kỳ ngày 25.9 vừa qua, trả lời câu hỏi của phóng viên đề nghị cho biết phản ứng của VN trước quyết định nêu trên của phía Mỹ, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Phạm Thu Hằng cũng khẳng định: "Thời gian qua, dưới sự chỉ đạo của Chính phủ và đồng hành của các địa phương, ngành thủy hải sản VN đã nỗ lực hiện đại hóa, nâng cao trách nhiệm và tăng cường công tác quản lý nghề cá. Trong thời gian tới, trên cơ sở quan hệ Đối tác chiến lược toàn diện VN - Mỹ, VN sẵn sàng trao đổi, làm việc với phía Mỹ để tháo gỡ vướng mắc còn tồn tại, tiếp tục thúc đẩy hợp tác thương mại song phương công bằng, bền vững, bảo đảm lợi ích chính đáng của người dân và DN hai bên".

Trước đó, Bộ trưởng Bộ Công thương Nguyễn Hồng Diên cũng đã có thư gửi Bộ trưởng Thương mại Mỹ Howard Lutnick, đề nghị Bộ Thương mại Mỹ và NOAA cân nhắc lại quyết định từ chối công nhận tương đương 12 nghề khai thác hải sản của VN theo Đạo luật Bảo vệ thú biển Mỹ, nhằm tránh gián đoạn nghiêm trọng đối với thương mại song phương, bảo vệ sinh kế của hàng trăm nghìn ngư dân và người lao động VN. Hiện nay, phía Mỹ vẫn chưa có động thái mới trong khi ngư dân, DN và cơ quan quản lý tại VN đang nỗ lực, tích cực thay đổi để đáp ứng yêu cầu theo quy định của thị trường Mỹ.

Chuyển hướng đi đâu?

Trong tình huống xấu nhất, nếu phía Mỹ vẫn giữ nguyên quyết định và hạn chế nhập khẩu hải sản từ 12 nghề cá của VN, giải pháp cấp thiết chính là mở rộng tiêu thụ, chuyển hướng XK sang những thị trường khác. Theo VASEP, các DN VN đã chủ động mở rộng thị trường khác ngoài Mỹ từ khá lâu. Hiện thị trường EU đang giữ vững vị trí thứ hai sau Mỹ trong đó Hà Lan và Ý nổi bật với mức tăng trưởng lần lượt 40% và 43%, tiếp theo là Đức (tăng 26% so với cùng kỳ). Đặc biệt, XK cá ngừ của VN sang Phần Lan đã tăng từ 1,7 triệu USD năm 2021 lên gần 4 triệu USD năm 2023, và riêng trong tháng vừa qua đã tăng đến 50%. Trong đó, cá ngừ đóng hộp và đông lạnh từ VN được đánh giá cao vì có giá cả cạnh tranh so với các nguồn cung truyền thống khác nhờ các ưu đãi về thuế quan theo Hiệp định EVFTA.

Bên cạnh đó, XK cá ngừ VN sang Mexico cũng có những tín hiệu khả quan. Mexico hiện là thị trường nhập khẩu cá ngừ lớn thứ 12 của VN. Nhiều mặt hàng cá ngừ đông lạnh và chế biến từ VN được miễn hoàn toàn thuế nhập khẩu trong khi ngành khai thác cá ngừ của Mexico chịu ảnh hưởng từ lệnh cấm khai thác của Ủy ban Cá ngừ nhiệt đới liên Mỹ (IATTC) khiến nguồn cung nội địa sụt giảm. Điều này khiến Mexico phải gia tăng nhập khẩu, đặc biệt là fillet cá ngừ đông lạnh từ châu Á, trong đó có VN.

Một trong những thị trường có tiềm năng khai thác để đẩy mạnh XK cá ngừ là Trung Đông. Trong 8 tháng năm 2025, XK cá ngừ của VN sang Trung Đông đạt gần 60 triệu USD, mặc dù giảm 23,4% so với cùng kỳ năm 2024 vì bất ổn và xung đột tại khu vực nhưng nhìn chung, XK cá ngừ sang Trung Đông đã định hình được sản phẩm và thị hiếu, trong đó cá ngừ đóng hộp và chế biến sẵn được ưa chuộng.

ẢNH: VASEP

Xét theo thị trường, Israel vẫn dẫn đầu kim ngạch XK cá ngừ của VN vào khu vực Trung Đông với 24,8 triệu USD (chiếm 41,6% thị phần) còn Ai Cập đang vươn lên mạnh mẽ, đạt 14,7 triệu USD, tăng gấp hơn 2 lần và chiếm gần 25% thị phần, trở thành điểm sáng trong khu vực. Một số thị trường khác ghi nhận tăng trưởng tích cực gồm UAE (tăng 16,1%), Syria (tăng 282,4%), Thổ Nhĩ Kỳ (tăng 49,2%), Oman (tăng 266,2%) và Kuwait (tăng 140,2%). Bên cạnh đó, dù còn khiêm tốn nhưng các nước châu Phi đang có xu hướng tăng mạnh nhập khẩu cá ngừ VN với kim ngạch 20,5 triệu USD, tăng 71% so với cùng kỳ.

Các DN đều có chung nhận định Trung Đông và châu Phi là 2 khu vực giàu tiềm năng cho XK cá ngừ do nhu cầu ngày càng tăng từ người tiêu dùng, đặc biệt trong các thành phố lớn và vùng ven biển. Cá ngừ được sử dụng phổ biến trong các sản phẩm đóng hộp, chế biến sẵn, và trong một số trường hợp cao cấp hơn là cá ngừ tươi hoặc cấp đông. Một số quốc gia Trung Đông có mức thu nhập trung bình đến cao như UAE, Ả Rập Xê Út, Kuwait, Qatar… có nhu cầu mạnh cho thực phẩm cao cấp. Trong khi đó, ở châu Phi nhu cầu cũng ngày càng tăng tại các nước như Nam Phi, Kenya, Nigeria… do đô thị hóa, thay đổi khẩu phần ăn, và tăng dân số, đặc biệt là tầng lớp trung lưu. Nhiều nước ở khu vực này không có biển hoặc có diện tích biển hạn chế, nên họ phụ thuộc vào nhập khẩu. Rào cản lớn nhất hiện nay chính là chi phí vận chuyển và bảo quản. Đối với cá ngừ tươi hoặc cấp đông, cần chi phí lớn cho trữ lạnh, vận chuyển nhanh, bảo quản. Khoảng cách xa, hạ tầng tại một số khu vực châu Phi còn hạn chế, mất điện hay kho lạnh kém chất lượng là những rủi ro cần vượt qua.

VASEP đánh giá trong 5 - 10 năm tới, thị trường cá ngừ tại Trung Đông dự kiến sẽ tiếp tục tăng trưởng ổn định, đặc biệt ở các quốc gia như UAE, Ả Rập Xê Út, Oman, Qatar, do mức sống ngày càng cao và nhu cầu nhập khẩu thực phẩm. Ở châu Phi, mặc dù còn nhiều thách thức về cơ sở hạ tầng và logistics, nhưng các DN VN có thể tập trung khai thác các thị trường ổn định như Nam Phi, Kenya, Nigeria, Ghana, nơi có cảng biển, nền kinh tế phát triển hơn, quá trình đô thị hóa nhanh. Bên cạnh đó, các DN có thể xây dựng kênh thương mại điện tử để đưa sản phẩm cá ngừ đạt chuẩn tiếp cận người tiêu dùng dễ dàng hơn.