Đang trong quá trình làm thủ tục ly hôn, chị Minh Thu, 38 tuổi, trú Hải Phòng được bố mẹ ngỏ ý tặng chị nhà đất để "phòng thân" khi sau này vợ chồng mỗi người một ngả vẫn có nơi an cư. Nhưng chị cũng bối rối: bố mẹ cho riêng thì ly hôn có phải chia đôi với chồng? Nếu không phải chia thì sau này lỡ chị đột ngột xảy ra chuyện gì, không kịp để lại di chúc, chồng cũ có được hưởng một phần không? Hay là để ông bà sang tên cho cháu gái (con chị) cho đảm bảo?
Chị Thu nói làm nghề bán hoa quả, ít va chạm luật pháp, thừa nhận đó là lần đầu tiên trong đời có nhu cầu tìm hiểu về một vấn đề pháp lý. Chị lên mạng tìm kiếm câu trả lời. Các đường link dẫn chị đến loạt văn bản pháp luật với những thuật ngữ khiến chị chững lại rất lâu.
"Tôi mong luật viết dễ hiểu hơn, nếu qua nhiều lần sửa đổi bổ sung thì sẽ có một văn bản tổng hợp vào" chị nói và cho hay thường gặp tình trạng đọc hết quy định rồi mới biết nó đã được sửa đổi, nên lại phải tìm quy định mới để đối chiếu, "rất vất vả".
Chị Thu là một trong hơn 3.400 độc giả tham gia thực hiện khảo sát "Cấu trúc hoàn thiện hệ thống pháp luật" được VnExpress phối hợp Bộ Tư pháp thực hiện trong tháng 10 vừa qua.
Cơ cấu người tham gia khảo sát cho thấy chủ yếu đến từ nhóm 31-45 tuổi (58,18%), tiếp theo là 46-60 tuổi (27,5%) - những nhóm tuổi đang trực tiếp làm việc, kinh doanh và xử lý nhiều thủ tục hành chính nên cảm nhận rõ ràng nhu cầu cải thiện pháp luật.
Về nghề nghiệp, 40,57% là người lao động, 26,22% cho biết đang là công chức - viên chức và 24,45% là người kinh doanh tự do, phản ánh góc nhìn đa dạng từ các nhóm chịu tác động mạnh mẽ của chính sách.
Sự tham gia rộng rãi của nhiều nhóm đối tượng, từ người lao động, công chức đến kinh doanh tự do... là tín hiệu tích cực cho thấy nhu cầu tìm hiểu pháp luật đang trở thành chủ đề chung của toàn xã hội, không còn là lĩnh vực chỉ dành cho người trong ngành. Đây là nền tảng quan trọng để việc hoàn thiện pháp luật thời gian tới nhận được sự đồng thuận và ủng hộ rộng rãi hơn từ người dân.
Khi được hỏi trong 5 năm gần đây có từng gặp tình huống buộc phải tìm hiểu văn bản pháp luật hay không, gần 86% người tham gia trả lời "có" (2.947 người). Điều này cho thấy nhu cầu tiếp cận pháp luật đang trở nên quen thuộc và gắn với đời sống hàng ngày, pháp luật ngày càng gắn với đời sống, người dân đã có ý thức tự bảo vệ quyền lợi bằng cách tiếp cận quy định hơn trước.
Những lĩnh vực người dân có nhu cầu tra cứu nhiều nhất gồm: đất đai (61,21%), thủ tục hành chính (54,22%), hôn nhân - thừa kế - tài sản (51,71%), doanh nghiệp - kinh doanh (45,4%) và hành chính (39,12%). Đây đều là các nhóm quy định tác động trực tiếp đến quyền lợi và hoạt động thường xuyên của người dân và doanh nghiệp.
Nguồn thông tin pháp luật được tìm đến nhiều nhất là mạng xã hội (64,27%), tiếp theo là báo chí (46,49%) và tư vấn từ cán bộ, luật sư (34,92%). Điểm đáng chú ý: mạng xã hội đứng đầu, cho thấy pháp luật đang được "đại chúng hóa" theo cách nhanh và rộng như các nội dung đời sống khác.
Lĩnh vực tra cứu (trái) và nguồn tra cứu pháp luật phổ biến
Về chất lượng văn bản, dù còn nhiều ý kiến góp ý, đa số người tham gia khảo sát vẫn ghi nhận pháp luật hiện hành có nhiều điểm phù hợp với thực tiễn. Tỷ lệ đánh giá "phù hợp" và "khá phù hợp" cộng lại đạt gần 49%, cho thấy nhiều quy định đã theo kịp thay đổi của xã hội, đặc biệt trong các lĩnh vực đời sống – kinh doanh – thủ tục hành chính.
Sự kỳ vọng ngày càng cao vào cải cách pháp luật
Dù chủ động tìm hiểu, nhiều người cho biết việc tiếp cận pháp luật vẫn chưa thật sự thuận tiện khi chỉ 20,9% đánh giá "rất thuận tiện", trong khi 31,83% cho rằng không thuận tiện và 44,15% nhận thấy chỉ ở mức "thuận tiện" vừa phải.
Về chất lượng văn bản pháp luật, người dân nêu ra điểm hạn chế phổ biến như quy định chưa rõ ràng, còn chồng chéo, mâu thuẫn, chưa sát thực tế, chưa dự liệu đủ tình huống. Điều này cho thấy nhu cầu cải cách pháp luật không chỉ nằm ở phạm vi hẹp mà là tổng thể – từ cách viết, cấu trúc văn bản đến tính nhất quán với thực tiễn thi hành.
Khảo sát hơn 200 ý kiến tự do cho thấy người dân có nhiều kỳ vọng rõ rệt về một hệ thống pháp luật hiện đại, dễ tiếp cận và phản ánh đúng đời sống. Nhóm yêu cầu nổi bật nhất là tính thống nhất, đồng bộ, tránh chồng chéo và mâu thuẫn giữa các văn bản.
Người dân tại quầy làm thủ tục hành chính. Ảnh: Đình Văn
Nhiều người cho rằng việc phải đối chiếu quá nhiều nghị định, thông tư khiến ngay cả cán bộ cũng lúng túng nên mong muốn mỗi lĩnh vực chỉ có một văn bản hợp nhất, có sơ đồ hiệu lực, định nghĩa rõ ràng và hạn chế dẫn chiếu vòng vo.
Song song đó là mong muốn lớn về tính hợp lý và phù hợp thực tiễn. Nhiều người phản ánh quy định còn xa rời đời sống hoặc khó áp dụng, đặc biệt trong đất đai, cư trú, thuế, giao thông. Việc "trên mạng một kiểu - đến cơ quan một kiểu" khiến mất thời gian nên họ mong luật phải đi kèm hướng dẫn cụ thể, tình huống mẫu, ví dụ thực tế và người thực thi phải nắm luật thống nhất.
Về tính công khai, minh bạch, phần lớn ý kiến yêu cầu có một cổng tra cứu chính thức, miễn phí, liên thông dữ liệu và cập nhật kịp thời. Nhiều ý kiến đề nghị đưa toàn bộ văn bản vào ứng dụng VNeID, tích hợp AI để tóm tắt, trả lời câu hỏi và giúp người dân hiểu nhanh, đúng.
Khía cạnh khả thi cũng được đề cập nhiều: Luật chỉ tốt khi người thực thi hiểu đúng và làm đúng. Người dân mong hạn chế "diễn giải tùy ý", không gây khó dễ, không đùn đẩy trách nhiệm. Nhiều ý kiến nhấn mạnh phải xử lý nghiêm vi phạm của cả cán bộ, tránh tình trạng "luật có cũng như không".
Ngoài ra, tính ổn định được đề cập mạnh: Văn bản thay đổi quá nhanh khiến cả người dân lẫn doanh nghiệp không theo kịp, phải trả phí để cập nhật. Họ mong mỗi lần sửa đổi phải công bố rõ, có thời gian tuyên truyền trước khi áp dụng.
Cuối cùng, nhiều ý kiến mong chính sách pháp luật cần đầy đủ, nhân văn và dễ hiểu: câu chữ đơn nghĩa, ngắn gọn; phổ cập từ trường học; bảo vệ người yếu thế; nâng cao tính răn đe nhưng vẫn hướng tới mục tiêu phát triển bền vững.
Tất cả đều mong muốn chung về một hệ thống pháp luật gần dân, rõ ràng và thực sự phục vụ cuộc sống.
