Những chuyện chưa kể về "đặc sản" điều tra

Xông vào hiểm nguy

Những âm thanh, hình ảnh trong video clip gây sốc về những đứa bé mồ côi bị bảo mẫu hành hạ, đánh đập tại mái ấm Hoa Hồng (Q.12 cũ, TP.HCM) hơn 1 năm trước trong loạt bài Tội ác trong một mái ấm (báo in) và Bóng tối trong mái ấm tình thương (phóng sự điều tra truyền hình) đăng trên Thanh Niên đã gây rúng động toàn xã hội. Cơ quan chức năng sau đó đã vào cuộc, những đứa trẻ bất hạnh được giải cứu và những kẻ mất nhân tính đã phải nhận bản án thích đáng. Loạt điều tra này đã được trao giải A danh giá của Giải báo chí quốc gia 2025.

Với những người làm Báo Thanh Niên, điều trăn trở và cũng là động lực lớn nhất cho những lần dấn thân thực hiện điều tra là cái xấu, bất công phải bị dẹp bỏ.

ẢNH: TƯ LIỆU

Loạt điều tra Bóng tối trong mái ấm tình thương đăng tháng 9.2024 nhưng trước đó, kể từ khi nhận được thông tin nghi vấn, nhóm điều tra đã phải mất rất nhiều thời gian xâm nhập, tìm hiểu và thu thập bằng chứng. Điều tra luôn là thể loại báo chí khó khăn nhất. Để tiếp cận, thâm nhập và ẩn mình thật sâu bên trong mái ấm, ghi nhận được những chứng cứ mạnh nhất, cần có một kế hoạch hoàn chỉnh, không để lộ manh mối.

Điều quan trọng nhất trong thể loại điều tra chính là khâu "tiền trạm", đánh giá bản chất vụ việc. Mỗi ngày, hàng chục thông tin do bạn đọc cung cấp, tố cáo được các phóng viên (PV) phân loại và xác minh. Đa số chỉ là những thông tin khá mơ hồ và thông tin ban đầu về mái ấm Hoa Hồng cũng như vậy.

Để xác minh thông tin tố cáo, PV Duy Khánh đã nhiều lần tìm cách đến "tiền trạm" ở mái ấm này. Theo quan sát ban đầu, các bé được chăm sóc, ăn uống, xem ti vi rất vui vẻ. Mọi thứ thật "bình thường" cho đến khi "các bảo mẫu xuất hiện, hàng chục đứa trẻ ở tuổi "quậy nhất" bất ngờ ngồi yên, co ro". Linh cảm của một PV điều tra mách bảo Duy Khánh rằng "có vấn đề" bởi bọn trẻ sẽ có biểu hiện khác khi gặp người gần gũi, yêu mến chăm sóc chúng mỗi ngày.

Chính trực giác quan trọng ấy mở ra hành trình quyết tâm thâm nhập cho bằng được. "Tụi nhỏ đang chơi vui, thấy bảo mẫu thì đột nhiên khựng lại, ánh mắt sợ hãi nhìn chằm chằm… Thế là tôi quyết định phải làm sáng tỏ", Duy Khánh kể lại.

Sau đó, PV Thanh Niên đóng nhiều vai và bắt đầu hành trình thâm nhập để làm rõ những nghi vấn. Mất quá nhiều thời gian, công sức và trải qua những nguy hiểm thường trực, nhưng vẫn không đáng là gì so với nỗi lo lắng làm thế nào giải cứu các bé sớm nhất.

PV Uyển Nhi trong vai bảo mẫu khi kể về vụ việc đã rơi nước mắt. Là một PV trẻ, khi tận mắt chứng kiến các bảo mẫu hành hạ nhiều bé, Nhi không chịu nổi và muốn ngăn chặn ngay tức khắc. Nhưng nếu làm vậy thì thân phận bại lộ, các bé sẽ tiếp tục phải ở lại "địa ngục" khi không có bằng chứng cụ thể nào. Chạy đua với thời gian, các PV Thanh Niên cố gắng mọi cách để có bằng chứng rõ ràng nhất, chính là các video clip để tố cáo với cơ quan công an.

ẢNH: TƯ LIỆU

Các bé bình an, được giải cứu, đưa vào các trung tâm bảo trợ xã hội và hiện sống vui khỏe. Đây chính là điều mà nhóm tác giả điều tra và những người làm báo Thanh Niên cảm thấy an lòng nhất sau loạt bài.

https://www.youtube.com/watch?v=O4IE-9GGwvI

Điều tra chỉ dành cho nhà báo lão làng ?

Khi đặt chân đến tòa nhà Watergate (Washington D.C, Mỹ), trao đổi với Ban điều tra của The Washington Post - tờ báo lừng danh đã giành nhiều giải Pulitzer, trong đó có cuộc điều tra phanh phui bê bối chính trị của Tổng thống Richard Nixon, khiến ông phải từ chức năm 1974, tôi càng hiểu hơn rằng: điều tra - báo chí, ở đâu trên thế giới cũng luôn phải tồn tại.

PV Amy Brittain, người dẫn chúng tôi đi thăm tòa soạn The Washington Post khi ấy, đã có 2 năm làm việc trong Ban điều tra của báo, lúc gặp chúng tôi chỉ mới 25 tuổi (năm 2015). Suốt 10 năm qua, cô từng giành nhiều giải thưởng danh giá như Pulitzer năm 2016; podcast của cô mang tên Canary: The Washington Post Investigates được Apple Podcasts vinh danh là một trong 12 podcast hàng đầu năm 2020, giải thưởng báo chí Robert F.Kennedy (2021). Hình ảnh của Amy khiến tôi liên tưởng sao mà giống ở Thanh Niên đến vậy!

ẢNH: Đình Huy

Đa phần mọi người thường cho rằng PV điều tra đều là những nhà báo lớn tuổi, lão làng… Thế nhưng, cánh PV điều tra ở Báo Thanh Niên đa phần đều còn rất trẻ (trên dưới 30, cá biệt có những nhà báo chuyên điều tra dưới 25 tuổi). 

Cái máu "Thanh Niên" trẻ trung ấy chảy trong huyết quản để các bạn không ngại ngày đêm bám trụ, lôi bằng được vụ việc ra ánh sáng.

PV Trần Cường ở Hà Nội dù mới ngoài 30 tuổi nhưng đã thực hiện hàng loạt điều tra: Vỡ nợ vì lan đột biến, Đầu độc sông Bắc Hưng Hải, Thác loạn trong quán karaoke giữa mùa dịch, Múc trộm cát ở dự án nghìn tỉ… 

Trong thời gian anh theo dõi quy trình múc cát trộm ở Hà Nội suốt vài tháng thì vợ anh vừa mới sinh, con còn đỏ hỏn. Từ nguồn tin của bạn đọc và khi chứng kiến kênh cải tạo đã lâu, liên tục chậm tiến độ, không thoát nước được, gây ngập úng cho Hà Nội, Trần Cường quyết tâm tìm cho ra lẽ.

"Nhiều hôm vợ ốm con khóc vẫn phải đi anh ơi, vì bạn đọc", Cường chia sẻ về những lần nhận tin báo đêm hôm có xe đến chở cát, anh vội đến nơi, căng mình bám theo xe để vẽ nên cung đường đi của nó. 

Mất nhiều tháng trời, Cường và 2 đồng nghiệp Nguyễn Trường, Đình Huy (cũng còn rất trẻ) đã mang đến cho bạn đọc vệt điều tra Cải tạo kênh thì chậm, múc trộm cát thì nhanh: Thủ đoạn "đút túi" mỏ cát tại dự án hơn 4.700 tỉ đồng.

Ảnh: Đình Huy

Cũng mất vài tháng ròng như vụ việc trên, loạt điều tra 3 kỳ Sông Bắc Hưng Hải bị đầu độc suốt ngày đêm cũng được mang đến bạn đọc vào tháng 4.2024. Loạt bài đã vạch trần thủ đoạn ngang nhiên xả chất thải không qua xử lý, đầu độc hệ thống thủy lợi Bắc Hưng Hải của nhiều đơn vị. 

Sau loạt bài này, Bộ trưởng Bộ Công an thời điểm đó là đại tướng Tô Lâm đã chỉ đạo kiên quyết ngăn chặn các nguồn thải gây ô nhiễm dòng Bắc Hưng Hải. Nếu xử phạt nhiều lần không khắc phục thì phải "khởi tố" để xử lý hình sự.

Nơi cái xấu không thể tồn tại

Có điều tra thì cái xấu mới bị vạch trần và không thể tồn tại. Chính điều đó mà ngay từ khi mới thành lập, Thanh Niên đã trở thành một tờ báo điều tra chính luận mạnh mẽ.

ẢNH: Đình Huy

Những người yêu bóng đá thế hệ 7X - 8X chắc vẫn còn nhớ sau chiếc HCB đầy cảm xúc của bóng đá VN tại SEA Games 1995 và HCĐ Tiger Cup 1996, chính Thanh Niên đã vào cuộc và điều tra mạnh mẽ với loạt 8 kỳ Có hay không việc đối xử bất công với HLV Weigang (người đã qua đời vào năm 2017, thọ 81 tuổi).

Đó không chỉ là vấn đề điều tra hiện tượng xã hội thuần túy và ngay trong chuyên môn thể thao, điều tra của Thanh Niên đã chỉ ra cách hành xử của một số nhân vật thời bấy giờ với nhà cầm quân người Đức có nhiều đóng góp cho bóng đá VN. Dù HLV Weigang được yêu mến, nhưng với VFF khi đó lại không!

Tiger Cup 1996 tại Singapore, một số quan chức VFF và thành viên BHL người Việt khi đó đã tìm cách gây khó khăn hoặc không tạo điều kiện tốt nhất cho HLV Weigang làm việc. Thậm chí có ý kiến chỉ trích ông "chỉ là người làm thuê", không được có tiếng nói quyết định với đội tuyển và còn nhóm họp bỏ phiếu bất tín nhiệm ông.

Hay như chuyện gần 25 năm trước, cả Sài Gòn rúng động khi anh Đặng Vũ Thắng - Phó phòng kế toán của Thảo Cầm Viên Sài Gòn - bị sát hại giữa đường. Đó cũng trùng vào thời điểm tờ báo đang đăng loạt bài điều tra Thêm một công trình bị rút ruột về Thảo Cầm Viên Sài Gòn. Loạt bài ra đời từ thông tin tố cáo ban đầu trong một tập hồ sơ mỏng liên quan đến "công trình đang bị rút ruột" tại đây.

Cái chết của người đàn ông dám nói thẳng, đưa hồ sơ ra ánh sáng khiến dư luận rúng động. Đó không chỉ là một vụ giết người đơn thuần mà có thể là hành động bịt đầu mối. Báo Thanh Niên không dừng lại. 

Từng bài báo tiếp nối: Giết người để bịt đầu mối, Những nghi vấn quanh vụ án được chúng tôi điều tra và lần theo dấu vết, đòi hỏi câu trả lời cho công lý. Tờ báo trở thành tiếng nói hiếm hoi dám đặt thẳng: có người đã phải trả giá bằng mạng sống để bảo vệ sự thật. Sau hơn 2 thập niên, khi nhắc lại vụ án Thảo Cầm Viên Sài Gòn, những người làm báo chúng tôi vẫn nhớ về một người kế toán liêm chính và những PV dám dấn thân không ngại nguy hiểm.

Sự kiên định và nỗi day dứt

Trong khuôn khổ bài viết này, khó có thể kể hết những loạt bài điều tra tạo tiếng vang trong dư luận trong suốt 40 năm qua, nhưng nói cho dễ hình dung: chỗ nào có cái xấu thì nơi đó sẽ có sự vào cuộc của Thanh Niên để vạch trần, bất kể lĩnh vực nào.

Trong ký ức của người viết, có những bài báo khi lên khuôn, chúng tôi vẫn không thôi day dứt: Vì sao chỉ vì cái lợi nhỏ nhoi trước mắt mà họ có thể lạnh lùng hãm hại đồng loại đến thế? Các vệt điều tra về an toàn thực phẩm như: Chế biến đậu hũ bằng công nghệ kinh hoàng, Cà phê ớn lạnh, Bí mật hành phi, Kinh hoàng heo siêu nạc, Hãi hùng công nghệ trồng rau muống… như một nỗi ám ảnh không bao giờ nguôi. Chỉ vì lợi nhuận mà những "công nghệ" phù phép gây hại sức khỏe giống nòi đã được người ta thực hiện bất chấp.

Hay như buôn bán hàng đa cấp biến tướng lừa đảo thì ngay từ năm 2002, khi hiện tượng vừa manh nha, Thanh Niên cũng đã điều tra công phu qua loạt bài Thâm nhập công ty truyền tiêu chỉ ra mấu chốt "lừa nhau khi thằn lằn đứt đuôi". Đến hơn 20 năm sau, mô hình đa cấp không phép, biến tướng để lừa đảo vẫn đang ngày đêm thu gom "quân số" ở khắp mọi miền đất nước.

Cũng phải kể đến các điều tra Rút ruột xăng dầu (2012) gây nguy cơ xăng dỏm, kém chất lượng gây cháy; khuất tất trong các cơ quan công quyền - những nhân viên nhà nước biến chất: Đồng tiền khuynh đảo trường thi (kể về nạn mua bán bằng lái, học giả bằng thật), Nhân viên nhà nước làm "luật rừng" ở bến xe Miền Đông khắc họa chi tiết tham nhũng vặt và vì vật chất, đồng tiền (dù nhỏ) cũng đủ để tha hóa con người.

Hay cả những màn kịch lừa đảo công phu cũng bị Thanh Niên phanh phui như bài Nghi vấn lừa đảo, làm giả hài cốt liệt sĩ để thu tiền tỉ? (2013) vạch trần thủ đoạn "nhà tâm linh" Nguyễn Thanh Thúy đã dàn dựng, lấy xương (bò, heo) giả làm hài cốt liệt sĩ để cất bốc, trục lợi hàng tỉ đồng, gây oán thán, khổ đau cho các gia đình nạn nhân. 

Hay điều tra 5 kỳ Thâm nhập đường dây chạy vào đại học (2003) về đường dây "chạy" vào bất kể trường đại học nào ở phía nam với giá từ vài chục đến vài trăm triệu đồng của người tự xưng là giảng viên Trường ĐH B.K Nguyễn Hồng Nam. 

Cứ đến mỗi mùa thi cử, ông Nam lại tự xưng là giảng viên để lừa gạt không biết bao nhiêu nạn nhân. Kiên trì đến mức gần như đi khắp các trường để xác minh tung tích và thân phận của "thầy Nam", chúng tôi đã có thể vạch trần cái "đường dây cực mạnh" nói trên là vở kịch hoàn hảo mà ông Nam lòe bịp với nhiều bậc phụ huynh.

Cả "nhà tâm linh" Nguyễn Thanh Thúy và "ông thầy" Nguyễn Hồng Nam sau những bài điều tra của Báo Thanh Niên đều bị bắt để trả giá những những hành vi tội lỗi của mình…

Có rất nhiều câu chuyện chúng tôi không thể kể hết bởi 40 năm qua, những bài viết điều tra cứ được kiên định thực hiện từ Ban Biên tập đến những thế hệ PV sau này. Chắc hẳn, bao giờ xã hội không còn cái xấu thì thể loại điều tra ở Báo Thanh Niên mới khép lại...