Tiến sĩ Lê Duy Tân, giảng viên khoa Công nghệ thông tin, Trường ĐH Quốc tế, ĐH Quốc gia TP.HCM, đồng sáng lập phòng thí nghiệm AIoT Lab VN, cho biết việc sinh viên (SV) sử dụng AI để hỗ trợ học tập, làm bài tập, báo cáo, luận văn là xu hướng chung trên toàn thế giới.
Theo khảo sát toàn cầu của Digital Education Council năm 2024, khoảng 86% SV cho biết đang dùng các công cụ AI trong quá trình học tập; trong số đó khoảng 54% sử dụng hằng tuần. Một khảo sát của trang Save My Exams vào tháng 6.2025 cũng cho thấy 75% học sinh sử dụng AI để làm bài về nhà, trong đó 24% dùng hằng ngày, 44% dùng hằng tuần.
Việc sinh viên dùng AI để hỗ trợ việc học tập và nghiên cứu ngày càng phổ biến
ẢNH: NGỌC LONG
Bên cạnh những mặt tích cực, không thể tránh khỏi việc một số SV lạm dụng các công cụ AI.
Dùng AI để che dấu AI
Theo tiến sĩ Lê Duy Tân, một số SV sử dụng AI để làm bài tập, báo cáo, luận văn mà không hiểu rõ cách vận hành và giới hạn của công cụ. Điều này khiến họ mất dần khả năng tư duy phản biện, kỹ năng viết và nghiên cứu độc lập.
Chia sẻ tại một chương trình trực tuyến của Báo Thanh Niên, tiến sĩ Đinh Ngọc Thạnh, Giám đốc kỹ thuật tại OpenEdu, cho biết nhiều trường hợp học sinh sử dụng các công cụ như ChatGPT để giải bài tập thay vì tự học, dẫn đến "nhàn hơn". Tuy nhiên, đây là cách tiếp cận nguy hiểm và đi ngược nguyên lý giáo dục, bởi mục tiêu của giáo dục không phải chỉ hoàn thành bài tập mà là rèn luyện khả năng tư duy và tự giải quyết vấn đề.
Ông Phạm Tấn Anh Vũ, Trưởng đại diện khu vực phía nam Công ty Giải pháp Trí thông minh nhân tạo Việt Nam (VAIS), cho biết từ giai đoạn 2022-2024, văn bản do AI tạo ra thường mang những "dấu vân tay kỹ thuật số" rất dễ nhận biết. Văn phong đều tăm tắp, thiếu cảm xúc, lặp lại cấu trúc quen thuộc như "không chỉ… mà còn…", các cụm từ chuyển đoạn khuôn mẫu "thêm vào đó", "hơn nữa", và luôn kết thúc bằng "tóm lại" đầy khiên cưỡng. Nội dung sạch sẽ, đúng chính tả "quá hoàn hảo", cùng xu hướng liệt kê theo gạch đầu dòng là những tín hiệu cho thấy "bàn tay" của AI.
Điểm yếu nghiêm trọng hơn nằm ở nội dung do AI tạo ra. Đó là hiện tượng "ảo giác" (hallucination), khi AI tự bịa ra thông tin, số liệu, thậm chí nguồn trích dẫn không tồn tại. "Nhiều bài viết do AI tạo ra giống như bản ghép từ nhiều đoạn lệnh khác nhau nên giọng văn thiếu nhất quán, logic giữa các đoạn dễ mâu thuẫn", ông Vũ nhận định.
Đến năm 2025, để vượt qua các công cụ phát hiện đạo văn từ AI, SV ngày càng tinh vi hơn. Một ngành công nghiệp công nghệ mới đã hình thành, đó là các công cụ nhân hóa văn bản AI.
SV tạo ra quy trình: dùng ChatGPT để viết nháp, chuyển qua Quillbot để diễn đạt lại, sau cùng qua các công cụ "nhân hóa" như Undetectable AI để xóa sạch mọi dấu vết. Một số SV còn chủ động thêm những lỗi nhỏ có chủ đích để văn bản trông "đời thường" hơn.
"Ở thời điểm này, việc phát hiện một bài viết có sử dụng AI hay không và để so sánh với một bài do SV viết 100% có thể là điều bất khả thi vì con người đã và đang sử dụng rất nhiều thủ thuật tinh vi để đánh lừa cả máy móc và thầy cô khi chấm bài", ông Vũ khẳng định.
Cùng góc nhìn đó, tiến sĩ Lê Duy Tân cho rằng những bài viết "quá sạch", không lỗi chính tả, thiếu hơi thở trải nghiệm hoặc dẫn chứng cá nhân, cùng nhịp văn đều đều là những dấu hiệu rất dễ nghi ngờ.
Giảng viên rất khó để đánh giá đúng năng lực thực sự của sinh viên khi người học sử dụng AI làm bài tập, kiểm tra, nghiên cứu...
ảnh: T.N tạo bằng AI
Khoảng cách giữa "năng lực ảo" và kỹ năng thật
Theo các chuyên gia, việc SV lạm dụng AI không chỉ là hành vi gian lận mà nó đang chạm đến chính nền tảng của giáo dục.
Ông Phạm Tấn Anh Vũ bày tỏ quan ngại lớn nhất chính là nguy cơ AI làm suy giảm khả năng tư duy độc lập, tư duy phản biện của SV. Bởi khi đã quen với việc giải quyết vấn đề theo kiểu nhận câu trả lời ngay lập tức từ AI, các em sẽ dần mất đi sự kiên nhẫn để đọc hiểu tài liệu gốc hay tự mình tổng hợp thông tin.
"Như PGS-TS Nguyễn Chí Thành, Trưởng khoa Sư phạm Trường ĐH Giáo dục, ĐH Quốc gia Hà Nội, từng cảnh báo nguy cơ người dùng trở thành "nô lệ số", một trạng thái phụ thuộc làm triệt tiêu 3 năng lực mạnh nhất của con người là: giải quyết vấn đề, sáng tạo và tự học", ông Vũ nói.
Nguy hiểm hơn, AI có thể tạo ra "ảo tưởng về năng lực". Một giáo viên ngữ văn tại TP.HCM chia sẻ từng phát hiện nhiều học sinh dùng chung một công cụ AI để làm bài, nhưng khi hỏi lại về nội dung, các em không thể giải thích những gì mình đã viết. Điều này cho thấy khoảng cách ngày càng lớn giữa năng lực ảo và kiến thức thực tế sẽ là một "quả bom nổ chậm", hẹn giờ phát nổ khi SV tốt nghiệp và bước vào thị trường lao động.
"Việc lạm dụng AI đồng thời cũng vô hiệu hóa các phương pháp đánh giá truyền thống. Các bài tập được giao về nhà như tiểu luận, báo cáo nhóm vốn được thiết kế để đo lường khả năng nghiên cứu và lập luận thì bỗng trở nên vô nghĩa, khiến giảng viên rất khó để đánh giá đúng năng lực thực sự của các em", giáo viên này nhấn mạnh.
Chính vì thế, tiến sĩ Lê Duy Tân cho rằng giải pháp quan trọng nhất là thiết kế lại phương pháp đánh giá. Bài tập cần yêu cầu SV bắt đầu bằng đề cương cá nhân, ghi chép quá trình làm việc, phân tích trải nghiệm, trình bày cách thức tìm và kiểm chứng thông tin, hoặc có phần vấn đáp trực tiếp. Nghiên cứu chỉ ra rằng những đánh giá hướng tới phân tích, đánh giá, sáng tạo thay vì chỉ tóm tắt giúp giảm việc dùng AI làm toàn bộ.
"Muốn đánh giá một SV có học tập nghiêm túc hay sử dụng AI thì giáo viên cũng phải thay đổi phương pháp giáo dục qua việc khai mở vấn đề cho SV qua 3 yếu tố: biết rõ, nắm chắc và hiểu sâu thì mới có thể tạo ra năng lực thực sự cho SV khi áp dụng công cụ AI", ông Vũ nói.
Các công cụ AI giúp sinh viên lập tổng quan nghiên cứu, tóm tắt bài báo khoa học…
Ảnh: Chụp màn hình
Ranh giới giữa hỗ trợ và gian lận
Trong bối cảnh AI đã trở thành công cụ thiết yếu, câu hỏi "có nên cho phép SV dùng AI hay không" không còn phù hợp. Điều quan trọng hơn là xác định ranh giới sử dụng AI trong học thuật.
Theo ông Phạm Tấn Anh Vũ, ranh giới ấy nằm ở mục đích, phương pháp, thái độ. AI chỉ là công cụ hợp lý khi được dùng để khởi tạo ý tưởng, hỗ trợ tóm tắt tài liệu, kiểm tra lỗi hay diễn giải thuật ngữ phức tạp. SV cần là người "đọc chậm", đánh giá lại thông tin, chịu trách nhiệm cuối cùng về nội dung. Ngược lại, nếu SV sao chép nguyên văn toàn bộ hoặc phần lớn nội dung do AI tạo ra và nộp bài như sản phẩm của chính mình thì đó là gian lận học thuật.
Ông Vũ cũng cho rằng AI nên được công nhận là một năng lực thiết yếu của SV; thay vì ngăn chặn thì cần thừa nhận AI và tích hợp năng lực sử dụng AI vào chương trình đào tạo.
Về giải pháp, tiến sĩ Duy Tân cho rằng nhà trường và giảng viên cần xây dựng và công bố rõ ràng chính sách sử dụng AI trong môn học, bài tập, luận văn. Ví dụ, phải nêu rõ trong đề bài: "SV được/không được sử dụng công cụ AI; nếu sử dụng phải ghi rõ công cụ, phần nào do AI, phần nào do sinh viên"; đào tạo SV về sử dụng AI có trách nhiệm, đạo đức và hiệu quả, không chỉ nói "không được dùng" mà hướng dẫn cách dùng AI như trợ giúp kiểm tra kết quả, xác thực số liệu, phân tích và phát triển thêm từ ý tưởng của AI.
Cần có khung pháp lý chung ở cấp độ quốc gia
Theo ông Phạm Tấn Anh Vũ, những nỗ lực tiên phong của các trường ĐH là rất quan trọng, nhưng để tạo ra sự thay đổi đồng bộ, chúng ta cần một bộ quy tắc ứng xử và khung pháp lý chung ở cấp độ quốc gia. Không để xảy ra tình huống một hành vi lạm dụng AI có thể bị xem là gian lận và nhận điểm 0 ở trường này, nhưng lại có thể được chấp nhận ở một trường khác.
VN cần xây dựng khung pháp lý rõ ràng, dựa trên các nguyên tắc cốt lõi: Tuân thủ pháp luật và đạo đức; Công bằng và không phân biệt đối xử; Minh bạch và trách nhiệm giải trình (ai chịu trách nhiệm khi AI sai sót); Lấy con người làm trung tâm (con người luôn giữ quyền kiểm soát cuối cùng).
