Sáng 20.11, Sở VH-TT-DL TP.Đà Nẵng tổ chức tọa đàm tham vấn ý kiến về phương án bảo vệ và khai quật di vật tàu cổ vừa phát hiện tại khu vực bờ biển Hội An (P.Hội An Tây, TP.Đà Nẵng).
TƯ LIỆU VÔ GIÁ
Di vật tàu cổ được người dân phát hiện cuối năm 2023 bên bờ biển Hội An đoạn qua khối phố Thịnh Mỹ (P.Hội An Tây, TP.Đà Nẵng). Từ đó, di vật trải qua nhiều lần bồi lấp, xuất lộ với mức độ khác nhau. Sau đợt mưa bão đầu tháng 11 vừa qua, bờ biển sạt lở nghiêm trọng khiến phần trên của con tàu gần như xuất lộ hoàn chỉnh với chiều rộng khoảng 5 m và phần dài lộ 17,4 m.
Kết quả khảo sát, lấy mẫu, giám định cho thấy vị trí phát hiện từng là đất liền cách mép nước 700 - 800 m vào năm 1905; mẫu trầm tích không bảo lưu phấn hoa, chứng tỏ tàu đắm trong môi trường biển. Con tàu được chế tác bằng ít nhất 3 loại gỗ bền: bằng lăng, kiền kiền, thông; cấu trúc chắc chắn, mang dấu ấn kỹ thuật kết hợp giữa Đông Nam Á và Trung Hoa. Các dữ liệu hiện có cho thấy khả năng cao con tàu có niên đại từ giữa - cuối thế kỷ 14 đến thế kỷ 16.
Các cơ quan chuyên môn đánh giá đây là phát hiện đặc biệt hiếm, có giá trị lớn đối với nghiên cứu lịch sử hàng hải và di sản văn hóa miền Trung. Đồng thời, đóng vai trò tư liệu vật chất duy nhất giúp nghiên cứu sâu hơn về hoạt động kinh tế, giao thương xưa tại vùng Đà Nẵng - Hội An.
Tàu cổ phát lộ tại bờ biển Hội An
ẢNH: MẠNH CƯỜNG
Con tàu được chế tác bằng ít nhất 3 loại gỗ bền gồm bằng lăng, kiền kiền, thông
ẢNH: MẠNH CƯỜNG
Trung tâm Quản lý bảo tồn di sản văn hóa Hội An kiến nghị cho phép khai quật khẩn cấp, bảo quản cấp thiết để bảo vệ nguyên trạng cấu trúc thân tàu. Phương án là dùng cừ Larsen ngăn nước, thực hiện bóc tách cuốn chiếu và bảo tồn song song. Việc khai quật sẽ tiến hành theo ô lưới, bóc tách đất từ lòng tàu ra mạn và đáy, giữ lớp đất bảo vệ 15 - 20 cm trên bề mặt gỗ. Khi gỗ xuất lộ, sẽ phủ vải bố giữ ẩm, ghi chép, đo vẽ, chụp ảnh đầy đủ, đồng thời gia cố cấu kiện để đảm bảo hình dạng thân tàu trong quá trình trục vớt. Thời gian khai quật dự kiến kéo dài 45 ngày, từ tháng 12.2025.
TS Nguyễn Văn Việt, Giám đốc Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á, cho biết các chuyên gia khảo cổ sau khi khảo sát ban đầu đã thống nhất rằng mức độ nguyên vẹn của con tàu là đáng kinh ngạc, hầu như không bị dịch chuyển. Điều này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng khi khai quật đến tận phần con tàu nằm trên tầng sinh thổ, các nhà khoa học có thể thu thập được dữ liệu môi trường, cảnh quan và lịch sử tại thời điểm tàu chìm. Đây là tư liệu vô giá để dựng lại bối cảnh kinh tế - văn hóa - giao thương cổ của Hội An và khu vực miền Trung.
Con tàu được phát hiện lần đầu tiên vào cuối năm 2023
ẢNH: MẠNH CƯỜNG
Dữ liệu hiện có cho thấy khả năng cao con tàu có niên đại từ giữa - cuối thế kỷ 14 đến thế kỷ 16
ẢNH: MẠNH CƯỜNG
Theo TS Việt, sự xuất lộ của con tàu vừa là thách thức, vừa là cơ hội hiếm có trong nhiều thập niên. Để khai quật an toàn, việc xây dựng kè bảo vệ phải được triển khai ngay, bởi đây là yếu tố kỹ thuật then chốt bảo vệ toàn bộ quá trình. Ông đề xuất phương pháp khai quật theo khoang, kỹ thuật được áp dụng rộng rãi trên thế giới. Cụ thể, chia tàu thành các ô độc lập, xử lý từng phần một để đảm bảo tính nguyên vẹn tối đa. Mọi cấu kiện như xương thuyền, vỏ thuyền, đồ dùng sinh hoạt, thậm chí vật dụng cá nhân của thủy thủ (nếu có), đều phải được bảo tồn tại chỗ và xử lý ngay bằng công nghệ ướp nước hoặc ướp lạnh.
Song song đó, một phòng kỹ thuật dã chiến cần được dựng ngay cạnh hố khai quật, bởi thời gian vàng để bảo quản hiện vật ngập nước chỉ tính bằng phút. Việc quét 3D toàn bộ con tàu trong quá trình khai quật sẽ giúp lưu trữ dữ liệu tuyệt đối chính xác, tạo tiền đề phục dựng mô hình trưng bày sớm cho bảo tàng và phục vụ nghiên cứu lâu dài.
"Chúng ta đang đứng trước thời cơ chưa từng có để cứu vớt và phục hồi một di sản vô giá của dân tộc. Đây không chỉ là nhiệm vụ của ngành khảo cổ, mà là trách nhiệm với lịch sử và tương lai đất nước", TS Việt nhấn mạnh.
GIÁ TRỊ ĐỘC BẢN
TS Nguyễn Ngọc Quý, Viện Khảo cổ học (Viện Hàn lâm khoa học xã hội VN), khẳng định khi tiếp cận trực tiếp hiện trường, nhóm nghiên cứu nhận thấy giá trị của con tàu vượt xa mọi phân tích trước đây. Con tàu nằm trong không gian văn hóa ghe bầu xứ Quảng và hiện là di vật duy nhất còn tồn tại có khả năng chứng minh rõ nét cho nền văn hóa này. Điều đó tạo nên tính độc bản không thể thay thế. Vì vậy, nhóm nghiên cứu đã mời các chuyên gia liên ngành từ bảo tồn, di dời đến kỹ thuật khai quật để xây dựng kế hoạch tổng thể. TS Quý cũng nhấn mạnh việc gắn kết di sản với không gian đô thị cổ Hội An sẽ tạo nên một điểm đến văn hóa, du lịch mới, giống như cách nhiều quốc gia đã khai thác thành công các tàu đắm nổi tiếng trên thế giới.
TS Nguyễn Ngọc Quý, Viện Khảo cổ học, nêu quan điểm tại tọa đàm
ẢNH: MẠNH CƯỜNG
Ông Trần Đình Thành, Phó cục trưởng Cục Di sản văn hóa (Bộ VH-TT-DL), nhìn nhận con tàu đang thu hút sự quan tâm lớn của giới chuyên môn lẫn cộng đồng. Nếu được nghiên cứu và bảo tồn đầy đủ, nó sẽ bổ sung những bằng chứng quan trọng về lịch sử giao thương hàng hải của Hội An và Trung bộ.
Ông Thành cho biết có 2 phương án khai quật chính đang được xem xét. Thứ nhất là đưa tàu lên nguyên khối, giải pháp lý tưởng nhưng rủi ro cao do tuổi tàu lớn và kết cấu có thể đã biến dạng. Thứ hai là tháo rời từng phần theo nguyên tắc bảo tồn, khả thi hơn và được nhiều quốc gia áp dụng; việc đánh số và lập hồ sơ chi tiết sẽ cho phép phục dựng tàu trong tương lai. Ông thống nhất cần chuẩn bị song song cả hai phương án, trong đó ưu tiên tính khả thi và an toàn.
Theo Phó cục trưởng Cục Di sản văn hóa, đối với phương án bảo quản thì kinh nghiệm quốc tế, đặc biệt là Nhật Bản, cho thấy phương án sử dụng hóa chất và quy trình hút nước rất hiệu quả cho các di tích gỗ dưới nước. Tuy nhiên, VN hiện chưa có bộ quy trình chuẩn về các kỹ thuật này. Vì vậy, cần xây dựng đầy đủ quy trình, quy phạm, tiêu chuẩn hóa từng bước, đảm bảo an toàn tuyệt đối trước khi triển khai.
"Nếu thực hiện tốt, cuộc khai quật này không chỉ mang lại giá trị khoa học mà còn tạo tiền lệ quan trọng cho khảo cổ học dưới nước của VN", ông Trần Đình Thành khẳng định.
