Từ tin "xe cán chó" đến phóng sự địa chủ nam kỳ
Tháng 5.1998, tôi về Báo Thanh Niên làm phóng viên thường trú tại Văn phòng đại diện ĐBSCL khi đang có một vị trí khá vững tại một tờ báo địa phương.
Thập niên 1990 là bắt đầu thời gian hoàng kim của báo in và Thanh Niên là một trong những môi trường đáng mơ ước của dân làm báo lúc bấy giờ; từ góc nhìn, cách thể hiện lẫn tốc độ làm báo. Khi mới về, tôi quá "choáng" khi biết mức độ quan trọng của một cái tin trang 1-2 và cái tin trang 24 giờ qua do anh Đoàn Xuân Hải "chủ xị" là y như nhau. Chỉ tiêu của tôi là đâu đó 7 tin, 3 bài mỗi tháng.
Tác giả trong lần ra quần đảo Phú Quốc thực hiện phóng sự Bí ẩn khơi xa
Ảnh: T.L
Trong khi đó, đồng nghiệp cũ lẳng lặng nhìn theo, không ít lời ong tiếng ve nói: "Tưởng đâu về trển làm vương làm tướng gì, ai dè đi viết tin chó cán xe - xe cán chó". Tôi thì chẳng có thời gian để tổn thương hoặc giả là điều chỉnh cảm xúc - mà nghĩ lại có gì đâu mà tổn thương.
Môi trường Thanh Niên đã cuốn tôi vào vòng xoáy ghi chép, phản ảnh cuộc sống.
Mỗi buổi sáng thức dậy, cầm tờ báo thấy tên mình dù là dưới bản tin hay một bài báo thì đều sung sướng vô kể. "Bạn già" cà phê mỗi tuần của tôi lúc đó là ông "công tử" Phan Huy Khánh, cháu ruột kêu Công tử Bạc Liêu Trần Trinh Huy là cậu.
Ổng "bạn già" nói với tôi: "Cô Hạnh lúc này bận rộn dữ đó đa. Nhắm bề về trển sống hổng nổi thì dzìa lại quê xứ tui cắt cho mấy công ruộng". Vừa nói ông vừa cầm tách cà phê lên chiêu một ngụm một cách rất trễ nải. Cái cốt cách công tử hiển hiện như từ trong máu, dù lúc đó ổng đã nghèo lắm rồi.
Tôi sực nghĩ tại sao mình không viết về gia tộc Công tử Bạc Liêu, viết về giới địa chủ Nam bộ, nhìn nhận họ theo một góc nhìn mới hơn. Và loạt phóng sự kiểu feuilleton (phơi-dơ-tông) nhan đề Gia tộc Công tử Bạc Liêu - những điều tôi biết được đăng liền 3 kỳ trên Thanh Niên bán nguyệt san. Mỗi kỳ vài ngàn chữ, cộng thêm hình ảnh tràn ra 4, 5 trang báo. Chỉ có thể nói một từ "lộng lẫy".
Đằng sau cái lộng lẫy, hào nhoáng đó là câu chuyện của một gia tộc lừng lẫy xứ Nam kỳ được Thanh Niên kể lại với bạn đọc.
Bỏ qua những chuyện ăn chơi ngút trời, điều gây ấn tượng cho tôi vẫn là cung cách làm ăn bài bản của ông Hội đồng Trạch, như chuyện ông là một trong 4 ông lớn lập ngân hàng Sài Gòn Thương tín, chuyện ông có 69.000 mẫu ruộng, hơn 10 cái sở muối. Ông còn mở chành, lập kho tích trữ lúa gạo để xuất khẩu qua Xiêm La (Thái Lan). Rõ ràng ông Hội đồng đã có đầu óc, máu mê kinh doanh lớn kiểu như các tập đoàn ngày nay.
Cũng cần nói rõ thêm, thời điểm đó các báo vẫn chưa mạnh dạn lắm khi đánh giá về giới địa chủ Nam bộ và chỉ mới có một vài hội thảo khoa học chuyên đề đề cập tới. Loạt bài khởi đăng khi tôi chỉ vừa về Thanh Niên được vài tháng. Tôi sướng trong bụng và nghĩ Thanh Niên "dữ thiệt".
Tác giả và “Công tử Cần Thơ” Dương Minh Hiển năm 2019
Ảnh: T.L
Thời đó, 3 tờ báo in có số lượng phát hành lớn và lấy phóng sự làm thế mạnh là Thanh Niên, Tuổi Trẻ, Lao Động. May mắn sao, "mảnh đất" phóng sự luôn được tòa soạn dành chỗ cho tôi. Và như cái duyên, một con đường đã mở, tôi chỉ vậy mà bước đi.
Từ gia tộc Công tử Bạc Liêu, tôi quen gia tộc Công tử Cần Thơ với hậu duệ là ông Dương Minh Hiển - chủ nhân ngôi nhà cổ Vườn lan Bình Thủy. Không hiểu sao, mấy "lão gia" tin tưởng tôi dữ. Không chỉ chuyện hồi năm, hồi nẳm của một gia tộc lẫy lừng mà cả chuyện đồ quý giấu ở đâu, chuyện phong thủy, tướng số này kia, Dương lão gia đều nhấp nháy mắt kể thiệt hết với tôi. Lâu lâu lại thấy Công tử Cần Thơ ngoắc xe lôi máy cọc cạch ghé Văn phòng Báo Thanh Niên thăm. Quà là rượu ngâm trái vú bò mà ông tự hào là ngon hơn mấy chai "ông già chống gậy" của Tây.
Tôi bật cười khi nhớ bửa hổm dưới Bạc Liêu, cháu của Công tử Bạc Liêu cũng ngồi xe vua - xe lôi đạp - cọc cạch tới thăm tôi. Tôi nghĩ bụng đừng nhìn vẻ ngoài mà đánh giá "dân chơi thứ thiệt". Những câu chuyện phiếm giữa mấy ông già "công tử" với tôi đã được đăng tải chi tiết trên Thanh Niên.
Qua những cứ liệu sưu khảo mới thấy một điều: khi khai phá mảnh đất châu thổ Cửu Long này, tiền nhân đã làm nên rất nhiều chuyện kinh thiên động địa mà bây giờ chúng ta chỉ lặp lại và làm mới thêm đôi chút mà thôi.
Ví dụ như chiến tích xuất khẩu gạo vào những năm 1930 khi "các tỉnh Rạch Giá, Cần Thơ, Sóc Trăng, Bạc Liêu, Trà Vinh đã trồng lúa trên 966.000 ha, tạo ra sản lượng lúa xuất khẩu trên 1 triệu tấn, chiếm hơn một nửa tổng sản lượng lúa xuất khẩu trên toàn Đông Dương thuộc Pháp". Trước đó, vào năm 1789, khi nạn đói xảy ra ở Xiêm La, chúa Nguyễn Ánh đã cho phép cư dân miền Tây bán 8.800 phương, tức 264.000 tấn gạo. Phải chăng đây là thương vụ xuất khẩu gạo đầu tiên của cư dân miền Tây?
Tôi nhớ có lần, Giáo sư Võ Tòng Xuân - một người bạn lớn của Thanh Niên - đang dự một phiên họp quốc tế về xuất khẩu lúa gạo đã email cho tôi để tôi gửi ngay những cứ liệu sưu khảo được từ những ông bạn già "công tử" nhằm bổ sung vào tham luận. Thầy Xuân hay nhắc tôi: "Quan điểm Thanh Niên về vấn đề này hay lắm. Có Thanh Niên mở đường rồi, em hãy bền chí và cố công theo con đường đã chọn".
Tác giả thực hiện phóng sự về lễ hội đua bò Bảy Núi, An Giang năm 2000
Ảnh: T.L
Và một "độc giả lớn" khác của tôi là cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt - chú Sáu Dân. Hồi đó, chú Sáu Dân hay về Cần Thơ và lần nào, tôi cũng được ra hầu chuyện. Chú Sáu hay nói tôi kể kỹ hơn về gia cảnh của giới địa chủ Nam bộ xưa, những câu chuyện bên ngoài khuôn khổ cố định của bài báo. Chú Sáu nói nếu không có tầm nhìn của giới địa chủ cấp tiến Nam kỳ thì mình đã không có một mảnh đất trù phú như bây giờ.
Tôi nhớ chú Sáu Dân còn dặn tôi khi đi thực tế nhớ ghi chép riêng cho chú gia cảnh lớp con cháu của các địa chủ yêu nước ngày xưa. Chú nói: "Con cháu họ khó thì mình phải có trách nhiệm giúp họ nha con. Có nhiều trường hợp nếu nhìn dưới góc độ điền chủ thay vì địa chủ thì sẽ thoáng hơn. Cần nhất phải biết nhớ ơn những ai đã đi tiên phong khai phá mảnh đất phương Nam này".
RONG RUỔI DẤU XƯA NÀO PHẢI CHUYỆN CHƠI
Tôi có đến 10 năm "trụ trì" Văn phòng ĐBSCL. Công việc của một "tướng vùng" thì vô cùng đa đoan, khó kể xiết nhưng cái được là luôn đi công tác khắp nơi. Và có một điều mà tôi và các đồng nghiệp lúc bấy giờ hay nói chơi là cái này thuộc "hệ tâm linh". Số là nhân vật của tôi - khi tôi gặp họ lần đầu tiên - ít nhất là đã ở tuổi thất thập cổ lai hy, đa phần 80, 90 tuổi còn tuổi cỡ trăm cũng bộn.
Cụ nào cũng như ngọn đèn lắt lay trước gió. Ngặt nỗi, mỗi cụ là cả một pho sử liệu sống động về vùng đất, về lịch sử khẩn hoang Nam bộ. Cụ nào cũng minh mẫn kể chuyện, nói thơ, đọc sấm truyền sang sảng. Và tôi luôn sợ thiếu thời gian để kịp ghi chép.
Tôi nhớ đâu năm 2006, thầy Võ Tòng Xuân rủ tôi đi thăm cụ ông Đoàn Văn Chấn ở Cù lao Ông Chưởng, An Giang. Lúc đó cụ Chấn mới có … 111 niên!
Tác giả tiếp xúc với thầy cúng chánh của Lễ Vu Lan Thắng hội, chùa Ông Bổn, Cầu Kè - Trà Vinh (cũ). Ông có khả năng tắm dầu sôi...
Cụ Chấn kể với tôi vầy: "Tui nói cô nghe, hồi đó, lục bình trôi cứng sông Tiền, sông Hậu. Nói nào ngay, chánh quyền Pháp thuộc hồi đó cũng có nhiều cách lắm, tỉ như bắt mỗi gia đình tụi tui phải đóng trước bến sông một chuồng gỗ mỗi bề 2m.
Hằng ngày, gia đình nào không vớt đầy một chuồng lục bình thì bị phạt còn nặng hơn đóng thuế thân. Còn dưới ruộng, chuột nhiều vô số kể, nhà tui có 5 công ruộng chưa kịp cắt, nó cắn có một đêm là rạp đồng. Mấy ông quan quyền bắt mỗi gia đình một ngày nộp 2 gắp, mỗi gắp 10 đuôi chuột. Mà cái thứ chuột cống nhum, chuột lang ngoài đồng đuôi nào đuôi nấy bự bằng ngón tay cái, thúi vô phương kể xiết. Mấy ông xã, ông ấp có nhiệm vụ thu gom đuôi chuột chịu hôi không nổi, lại thêm hổng chịu kiểm tra gắt gao, rốt cùng chuột vẫn hoàn chuột, lục bình thì cứ trôi đầy đồng vô phương kể xiết".
Đến năm 2008, tôi đi Châu Đốc làm việc, tiện đường ghé qua cù lao thăm ông. Ông vẫn minh mẫn. Lần đó ông cụ Chấn lại chợt nhớ ra mấy chuyện đi làm phu lục lộ hồi xưa. Ông cụ thì thào với tôi: "Tui nói cô nghe, đâu lối năm hai mươi (1920), hồi tui mới hăm mấy tuổi đã bị bắt đi làm cu li đoạn kinh xáng Châu Đốc lên Hà Tiên rồi. Mà hồi đó còn trai tráng mạnh bạo, tui mần dữ lắm. Tui nói cô có tin không, xứ này hồi đó hùm beo rắn rít dữ lắm. Có lần tụi tui đang làm thì gặp một con rắn hổ mang. Chèng ơi, nó lớn cách chi mà nội ở xa tui nghe nó thở khì một cái cũng cỡ tàu hàng nó kéo xúp lơ vậy đó cô. Mấy ông quan lục lộ sợ đến nỗi té đái, chạy hổng muốn nổi".
Sau khi Thanh Niên đăng tải loạt về về ông cụ Chấn, hãng tin NHK bên Nhật tìm qua gặp cụ. Nghe đâu, họ còn đề nghị đi đo xương để xác minh tuổi thật của ông - không khéo là cao nhất thế giới!
Và rồi đến câu chuyện của gia tộc Bác Ba Phi, chuyện ông Mập bán nem - Bắc (phà) Mỹ Thuận, chuyện ông Hai Trâm gác dan Bắc Mỹ Thuận - cả hai ông gắn bó với cái Bắc Mỹ Thuận từ năm 1957 chớ đâu có lâu lắc gì… Mà nhân vật của tôi, ai cũng có trí nhớ siêu phàm. Qua câu chuyện của họ, những bí ẩn của vùng đất Nam bộ xưa cứ hiển hiện và được giải mã dần. Mảnh đất này luôn có những bí ẩn không bao giờ ngờ tới nếu chúng ta cứ tiếp tục khảo cứu, đào xới.
Nhà báo Hồng Hạnh cùng gia đình Bác Ba Phi - Vua nói dóc Nam bộ tại phần mộ của ông (Trần Văn Thời - Cà Mau)
Điều hạnh phúc của tôi là những nhân vật mình đã gặp luôn coi tôi như con cháu trong nhà. Trụ sở văn phòng Báo Thanh Niên tại Cần Thơ luôn được họ coi như nhà của người thân. Lâu lâu họ lại ghé. Mỗi lần vậy, các đồng nghiệp báo bạn ở lân cận lại ghé qua xúm xít chuyện trò. Tôi chợt nghĩ mình đã có một thời làm báo hạnh phúc quá.
Thời gian trôi nhanh như cái chớp mắt. Hầu như những nhân vật tôi nhắc trong bài viết này (ngoại trừ ông Mập bán nem) đã thành người thiên cổ. Nhà báo - Thư ký tòa soạn Thế Vũ, người anh đáng kính luôn sửa cho tôi từng ý tứ, từng câu chữ trong các phóng sự, cũng thành mây bay về trời từ rất lâu. Nhưng nhắm mắt lại, tôi vẫn hình dung ra từng khuôn mặt người, từng khuôn mặt thân quen. Sẽ không có cái tôi cá nhân nào ở đây. Sẽ không có cái gì của riêng tôi. Nếu ngày đó, tôi không có cơ duyên đến với Thanh Niên và được khơi gợi, mở đường dẫn lối.
Tất cả là một chữ Duyên, một chữ Tình!
