Trong Lễ trao giải Giải thưởng khoa học, công nghệ toàn cầu VinFuture 2025 (diễn ra tối 5/12, tại Nhà hát Hồ Gươm, Hà Nội), những công trình được gọi tên nhận giải thưởng là những nghiên cứu quan trọng, góp phần giải quyết những thách thức toàn cầu trong các lĩnh vực chăm sóc sức khoẻ, ứng dụng khoa học tiên tiến trong nông nghiệp và sinh học…
Giải VinFuture Grand Prize trị giá 3 triệu USD
Giải thưởng chính có trị giá 3 triệu đô la Mỹ, tương đương hơn 58 tỷ đồng đã vinh danh nhóm các nhà khoa học TS Douglas R. Lowy, TS John T. Schiller, TS Amiée R. Kreimer, GS Maura L. Gillison vì những khám phá và phát triển vaccine HPV nhằm phòng ngừa khối u do virus papilloma ở người (HPV), giảm gánh nặng ung thư toàn cầu trong nhiều thập kỷ tới.
Các nhà khoa học được vinh danh ở Giải thưởng chính VinFuture Grand Prize (Ảnh: Mạnh Quân).
Các nghiên cứu nền tảng về protein capsid của virus papilloma ở người do TS Douglas Lowy và TS John Schiller thực hiện đã mở ra bước ngoặt cho sự ra đời của vaccine HPV hiệu quả cao.
Bằng cách sử dụng một loại protein để tự lắp ráp thành cấu trúc mô phỏng virus (VLP), nhóm nghiên cứu đã tạo ra một cấu trúc "giả lập" đánh lừa hệ miễn dịch, khiến cơ thể tạo ra lượng lớn kháng thể bám vào và ngăn chặn virus thật xâm nhập. Đây là cơ chế cốt lõi giúp vaccine HPV bảo vệ hàng triệu người trước nguy cơ ung thư.
Kết hợp với nghiên cứu dịch tễ của GS Maura Gillison và TS Aimée Kreimer đã làm rõ mối liên hệ giữa HPV với ung thư cổ tử cung và ung thư vùng đầu - cổ, mở ra những phát hiện quan trọng, kiến tạo giải pháp phòng ngừa ung thư mang tính toàn cầu trong tương lai.
Một thành tựu mang tính đột phá khác là nghiên cứu lâm sàng của TS Aimée Kreimer chứng minh hiệu quả của phác đồ tiêm một liều duy nhất. Phát hiện này giúp mở rộng khả năng tiếp cận vaccine, giảm gánh nặng nhân lực y tế - kinh tế cho các quốc gia đang phát triển
Với hơn 250 triệu liều đã được triển khai, các kết quả tích lũy cho thấy chiến lược tiêm chủng HPV không chỉ cứu sống hàng triệu người mà còn mở ra cơ hội giảm mạnh gánh nặng ung thư trong nhiều thập kỷ tới.
Giải đặc biệt VinFuture dành cho Nhà khoa học nghiên cứu các lĩnh vực mới
Giải Đặc biệt VinFuture dành cho Nhà khoa học nghiên cứu các lĩnh vực mới thuộc về nhóm các nhà khoa học: GS Venkatesan Sundaresan, GS Raphaël Mercier, TS Emmanuel Guiderdoni, TS Imtiyaz Khanday, TS Delphine Mieulet với những nghiên cứu kết hợp các lĩnh vực sinh học và nông nghiệp, tạo ra giải pháp có thể thay đổi hoàn toàn tập quán canh tác của hàng triệu nông hộ nhỏ lẻ.
Giải thưởng Nhà khoa học nghiên cứu các lĩnh vực mới vì những với những nghiên cứu trong đổi mới cây trồng lai có khả năng tự nhân giống (Ảnh: Mạnh Quân).
Đây là lần đầu tiên ứng dụng hiểu biết về sinh học phát triển và di truyền để tạo ra hạt giống lúa mang toàn bộ đặc tính ưu việt của cây mẹ chỉ qua quá trình tự thụ phấn. Bằng việc bất hoạt gen gây giảm phân và kích hoạt gen hình thành hợp tử mà không cần thụ tinh, nhóm nghiên cứu đã cho ra kết quả các cây F2, F3… giữ nguyên bộ gen vượt trội của đời F1.
Công nghệ Synthetic Apomixis đã cho thấy tiềm năng thay đổi hoàn toàn tập quán canh tác của hàng triệu nông hộ nhỏ lẻ, mở ra thế hệ cây trồng giàu năng suất, bền bỉ và thích ứng tốt hơn trong thời kỳ biến đổi khí hậu; giúp nông dân tiếp tục sử dụng hạt tự cho nhiều vụ mà không mất đi năng suất hay khả năng chống chịu, giải quyết triệt để bài toán chi phí và rào cản tiếp cận giống lai.
Giải đặc biệt VinFuture dành cho Nhà khoa học đến từ các quốc gia đang phát triển
GS Maria Esperanza Martínez-Romero đến từ Mexico đã được vinh danh trong lần trao giải này nhờ những nghiên cứu sinh thái trong sinh vật và cơ chế cố định ni-tơ cộng sinh tại các hệ sinh thái nhiệt đới.
Giải đặc biệt VinFuture dành cho Nhà khoa học đến từ các quốc gia đang phát triển được trao cho GS Maria Esperanza Martínez-Romero đến từ Mexico vì những tiến bộ trong nghiên cứu kết hợp các lĩnh vực sinh học và môi trường (Ảnh: Mạnh Quân).
Thay vì sử dụng các chủng Rhizobium mô hình quen thuộc ở vùng ôn đới, bà tập trung phân lập những chủng vi khuẩn bản địa thích nghi đặc thù với đất và cây trồng nhiệt đới, mở ra hiểu biết sâu sắc hơn về cách vi sinh vật cộng sinh thúc đẩy tăng trưởng và năng suất cây trồng.
Nghiên cứu kết hợp hệ sinh thái vi sinh, hệ gen và phân loại học để mô tả sự đa dạng vi sinh và chức năng của chúng trong các hệ canh tác khác nhau. Cách tiếp cận này giúp các nhà khoa học lựa chọn chủng vi sinh phù hợp hơn với từng loại đất và phương thức canh tác, từ đó cải thiện khả năng hấp thụ nitơ và dưỡng chất thiết yếu của cây trồng.
Đặc biệt, bà đã phát hiện và mô tả nhiều loài Rhizobium mới, mở ra hướng nghiên cứu hoàn toàn mới về vi khuẩn cố định nitơ ở môi trường nhiệt đới.
Giải đặc biệt VinFuture dành cho Nhà khoa học nữ
Giải thưởng này được trao cho Giáo sư Mary-Claire King với thành công phát hiện gen BRCA1 - liên quan đến ung thư vú và buồng trứng, đặt nền móng cho y học dự phòng hiện đại đối với căn bệnh này.
Giải Đặc biệt dành cho nhà khoa học nữ được trao cho GS Mary-Claire King, người đầu tiên chứng minh ung thư vú có thể di truyền do đột biến gen (Ảnh: Mạnh Quân).
Hơn nửa thế kỷ miệt mài theo đuổi giả thuyết đó, công trình của bà đã thay đổi hoàn toàn cục diện điều trị ung thư. Nhờ việc xác định được đột biến gen BRCA1, BRCA2 và các gen liên quan, y học ngày nay có thể xác định những phụ nữ có nguy cơ cao để thực hiện các biện pháp phòng ngừa sớm.
