Tại thành phố Narva của Estonia, chỉ cách biên giới Nga vài cây số, một nhà máy hiện đại vừa mọc lên, thể cho tham vọng của châu Âu muốn thoát khỏi cái bóng của Trung Quốc trong ngành vật liệu đất hiếm. Đây là nhà máy sản xuất nam châm vĩnh cửu lớn nhất châu Âu do tập đoàn Neo Performance Materials (Canada) xây dựng, được Liên minh châu Âu (EU) đồng tài trợ.
Tuy nhiên, dù được xem là “phát pháo mở màn” cho chiến lược tự chủ đất hiếm của châu Âu, quy mô nhà máy này vẫn chỉ là giọt nước trong đại dương.
Với công suất ban đầu khoảng 2.000 tấn nam châm/năm, và mục tiêu mở rộng lên 5.000 tấn, con số này vẫn quá nhỏ so với nhu cầu dự kiến 45.000 tấn/năm vào năm 2030, theo ước tính của tổ chức Adamas Intelligence. Tức là, ngay cả khi tăng sản lượng gấp đôi, châu Âu vẫn chỉ có thể đáp ứng khoảng 1/10 nhu cầu của chính mình.
Ngành đất hiếm là một trong những ví dụ điển hình cho sự phụ thuộc của phương Tây vào Trung Quốc. Từ khai thác, tinh chế cho đến sản xuất nam châm, Trung Quốc hiện kiểm soát hơn 80% chuỗi cung ứng toàn cầu. Việc Bắc Kinh áp đặt hạn chế xuất khẩu đất hiếm từ tháng 4 năm nay, sau khi Mỹ siết công nghệ bán dẫn, đã làm bộc lộ điểm yếu chí tử của châu Âu: một nền công nghiệp xanh đầy tham vọng nhưng thiếu nguyên liệu đầu vào.
Trong khi Mỹ đã phản ứng bằng hàng loạt gói trợ cấp hàng tỷ USD, thúc đẩy xây dựng hơn 40.000 tấn công suất sản xuất đất hiếm mới trước năm 2030, thì châu Âu vẫn đang loay hoay tìm hướng đi.
Nhà máy Narva được xây dựng chỉ trong 500 ngày và là minh chứng cho quyết tâm mới của EU. Thị trưởng Katri Raik của Narva cho biết thành phố đã “làm mọi cách” để đẩy nhanh tiến độ, cấp phép trong chưa đầy 5 tháng, mức nhanh nhất theo luật Estonia.
Nhà máy sản xuất đất hiếm tại Narva.
Tuy nhiên, ngay cả khi EU tăng tốc, năng lực sản xuất của khu vực vẫn rất hạn chế. Châu Âu không có mỏ đất hiếm đang khai thác, chỉ có vài cơ sở tái chế và tinh luyện nhỏ. Trong khi đó, việc xây dựng một chuỗi cung ứng hoàn chỉnh, từ khai thác, tách chiết, tinh chế đến chế tạo nam châm, cần hàng chục tỷ euro và nhiều năm chuẩn bị.
Chính Ursula von der Leyen, Chủ tịch Ủy ban châu Âu, thừa nhận rằng EU đang soạn thảo “kế hoạch vật liệu chiến lược”, lấy kinh nghiệm từ chiến dịch giảm phụ thuộc khí đốt Nga sau năm 2022. Bà nói kế hoạch này có thể bao gồm mua chung, dự trữ chiến lược và hỗ trợ tài chính lớn hơn cho các dự án trong khối, dự kiến công bố cuối năm nay.
Hiện Neo chỉ nhận được 16,9 triệu USD hỗ trợ từ EU, con số khiêm tốn so với các khoản đầu tư mà Mỹ thực hiện. Tháng 7 vừa qua, Washington tuyên bố mua 15% cổ phần của MP Materials - một công ty đất hiếm lớn của Mỹ - đồng thời đặt giá sàn cho sản phẩm, bảo đảm doanh nghiệp nội địa có lợi nhuận ổn định.
Sự chênh lệch về khoản hỗ trợ đang khiến nhiều doanh nghiệp rời châu Âu sang Mỹ. Công ty Pensana (Anh), vốn phát triển mỏ đất hiếm ở Angola, đã tuyên bố hủy kế hoạch xây dựng nhà máy xử lý tại Anh để chuyển sang Mỹ, sau khi Ngân hàng Xuất nhập khẩu Hoa Kỳ đề nghị khoản vay 160 triệu USD, trong khi chính phủ Anh chỉ hỗ trợ 6,6 triệu USD. Chủ tịch Paul Atherley cho biết mức hỗ trợ của Anh là quá thấp, còn Mỹ sẵn sàng đáp ứng “dù là bao nhiêu”.
Với Mỹ, châu Âu có thể tìm được một nguồn cung thay thế Trung Quốc, nhưng điều đó cũng khiến họ rơi vào vòng lệ thuộc mới.
“Châu Âu hiểu rằng Mỹ ngày nay không ngại chính sách đối đầu. Vì thế, EU sẽ rất thận trọng khi dựa quá nhiều vào Washington.” Ryan Castilloux từ Adamas Intelligence nhận định.
Trong khi đó, Trung Quốc vẫn là trung tâm không thể thay thế trong chuỗi giá trị đất hiếm toàn cầu. Từ việc kiểm soát tài nguyên ở nội địa đến đầu tư khai thác tại châu Phi và Đông Nam Á, Bắc Kinh đã xây dựng mạng lưới cung ứng hoàn chỉnh mà không đối thủ nào bắt kịp trong một sớm một chiều.
Hiện tại, các nhà sản xuất châu Âu chỉ có thể trông cậy vào việc khách hàng sẵn sàng trả giá cao hơn để không phải lệ thuộc vào nguồn hàng Trung Quốc.
“Chúng tôi hy vọng EU sẽ tăng mức hỗ trợ như Mỹ để thu hẹp chênh lệch giá giữa sản phẩm châu Âu và Trung Quốc,” Ben Davies, Giám đốc điều hành Hiệp hội Công nghiệp Đất hiếm Toàn cầu, nói.
Tham khảo WSJ
