Nghiên cứu cách đây hơn 20 năm giúp TS Aimée Kreimer, 50 tuổi, Đại học Johns Hopkins là một trong bốn nhà khoa học được xướng tên tối 5/12 ở hạng mục giải chính VinFuture 2025. Cùng với nhóm nghiên cứu của mình, TS Kreimer đã dẫn dắt nhiều phát hiện khoa học quan trọng liên quan đến virus gây u nhú Human Papillomavirus (HPV) gây ung thư, cũng như phát triển các công cụ nhằm phòng ngừa căn bệnh này.
TS Aimée Kreimer phát biểu trong đêm trao giải tại Hà Nội. Ảnh: Giang Huy
Con đường nghiên cứu đến với HPV của bà Kreimer bắt đầu từ năm 2003 khi bà hoàn thành luận án tiến sĩ tại trường Y tế Công cộng Bloomberg thuộc Đại học Johns Hopkins, một trong những trung tâm hàng đầu thế giới về dịch tễ học. Luận án của và tập trung vào đặc điểm dịch tễ học của HPV đường miệng và mối liên hệ giữa hành vi nguy cơ với tình trạng nhiễm virus. Lúc này, HPV chưa được quan tâm rộng rãi ngoài vấn đề ung thư cổ tử cung, trong khi các ung thư vùng đầu - cổ còn hạn chế. Kreimer bước vào một lĩnh vực còn ít người khai phá nhưng tiềm năng ảnh hưởng lớn tới chiến lược phòng ngừa ung thư.
Sau khi bảo vệ luận án, Kreimer tiếp tục làm nghiên cứu sau tiến sĩ tại Cơ quan Nghiên cứu Ung thư Quốc tế (IARC) ở Lyon (Pháp). Việc được tiếp cận "điểm nóng" quốc tế trong nghiên cứu ung thư giúp bà có cơ hội mở rộng mạng lưới hợp tác và tiếp cận cơ sở dữ liệu lớn về yếu tố nguy cơ, virus và đánh giá biện pháp phòng ngừa.
Trở về Mỹ, Kreimer gia nhập NCI, bắt đầu hành trình toàn tâm với HPV. Các nghiên cứu của bà xoay quanh các câu hỏi về loại virus vốn phổ biến trong cộng đồng và là tác nhân sinh ung thư mạnh này. HPV gây ung thư cổ tử cung, ung thư hầu họng, hậu môn... Những cách thức virus xâm nhập, phản ứng miễn dịch của cơ thể, thời điểm xuất hiện kháng thể hay biến đổi sinh học trước khi ung thư phát triển là chủ đề bà theo đuổi dài hạn.
Một trong những câu hỏi quan trọng nhất được bà và cộng sự đặt ra, là khả năng phát hiện ung thư từ rất sớm. Họ phát hiện một số kháng thể, đặc biệt kháng thể chống lại protein E6 của HPV-16 xuất hiện trước khi ung thư hầu họng được chẩn đoán nhiều năm. Đây được xem là bước tiến giúp hình thành hướng đi mới: dùng các chỉ số Biomarker huyết thanh làm công cụ sàng lọc và giám sát nhóm nguy cơ cao. Trong bối cảnh ung thư liên quan HPV ngày càng tăng, phát hiện sớm đóng vai trò tiên quyết trong giảm tử vong.
TS Aimée Kreimer (thứ ba từ phải sang) và các cộng sự. Ảnh: NCI
Phần lớn sự nghiệp của Kreimer gắn với Costa Rica HPV Vaccine Trial (CVT) - nghiên cứu quy mô quốc gia được thiết kế để đánh giá hiệu quả thực tế của vaccine HPV trên quần thể lớn. CVT không dừng ở giai đoạn thử nghiệm ban đầu, mà kéo dài thời gian theo dõi hàng chục năm nhằm đánh giá thời gian bảo vệ của vaccine, mức độ hình thành miễn dịch sau một, hai hoặc ba liều, và ảnh hưởng lâu dài lên tỷ lệ mắc HPV và nguy cơ tiến triển sang tổn thương tiền ung thư.
Nghiên cứu gồm hai thành phần: thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên, có đối chứng để so sánh việc tiêm một liều với hai liều vaccine HPV; và một cuộc khảo sát dịch tễ học đồng thời về tình trạng nhiễm HPV ở những phụ nữ chưa tiêm. Thử nghiệm đã tuyển chọn hơn 20.000 bé gái từ 12 - 16 tuổi cư trú tại Costa Rica.
Ban đầu, thế giới y học tin rằng để ngăn ngừa ung thư cổ tử cung do HPV, phụ nữ cần tiêm đủ ba mũi vaccine trong vòng 6 tháng - một "tiêu chuẩn vàng" thời bấy giờ. Tuy nhiên, trong quá trình thử nghiệm thực tế tại Costa Rica, không phải người phụ nữ nào cũng hoàn thành đủ ba mũi tiêm, một số chỉ tiêm một hoặc hai mũi rồi bỏ dở vì nhiều lý do như mang thai, đi lại khó khăn...
Thay vì loại bỏ dữ liệu của những người tiêm thiếu mũi, TS Kreimer và các cộng sự đã thực hiện một bước đi táo bạo, là theo dõi họ. Bà nhận thấy một điều kỳ diệu: Những phụ nữ chỉ tiêm một mũi duy nhất vẫn có nồng độ kháng thể cao và duy trì khả năng bảo vệ chống lại nhiễm HPV dai dẳng tương đương với những người tiêm đủ ba mũi. Phát hiện này, được công bố lần đầu năm 2011 đã gây chấn động giới y học.
Vai trò của Kreimer tại dự án là hoạch định nghiên cứu, giám sát thu thập dữ liệu, đánh giá miễn dịch học và đưa ra phân tích xuyên suốt thời gian dài. Những kết quả từ CVT là nền tảng cho tranh luận toàn cầu về việc liệu một liều vaccine HPV có đủ để bảo vệ trong thời gian dài. Nếu được công nhận rộng rãi, nó sẽ giảm gánh nặng tài chính lên nhiều nước có thu nhập thấp và trung bình, nơi tỷ lệ ung thư cổ tử cung còn cao nhưng mức bao phủ vaccine rất thấp.
Với mục tiêu này, Kreimer và cộng sự chuyển sang thử nghiệm có tên Escuddo Trial, thêm bước tiến trong tiêm chủng một liều. Escuddo Trial là một trong những nghiên cứu nổi bật nhất mà Kreimer giữ vai trò điều phối cấp cao nhất. Nghiên cứu so sánh khả năng bảo vệ của hai phác đồ tiêm khác nhau, trong đó có phương án tiêm một liều duy nhất. Thử nghiệm được triển khai trên quy mô lớn với mục tiêu thiết lập bằng chứng về tính hiệu quả của chiến lược tiêm đơn liều.
Phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lâm sàng và đánh giá dịch tễ học trên quần thể. Nhóm nghiên cứu thu thập mẫu sinh học định kỳ, theo dõi nhiễm HPV mới, đánh giá đáp ứng miễn dịch theo thời gian giữa việc tiêm một liều và hai liều.
Cuối cùng, kết quả từ công trình của Kreimer và cộng sự đã có sự công nhận. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) năm 2022 cập nhật khuyến nghị: Một liều vaccine HPV là đủ để bảo vệ trẻ em gái và phụ nữ trẻ. Đây được xem là một trong những thay đổi chính sách y tế công cộng quan trọng nhất trong thập kỷ qua.
TS Aimée R. Kreimer chia sẻ về nghiên cứu khi đến Hà Nội. Ảnh: Thanh Nguyễn
Kreimer sau đó tiếp tục đưa ra công trình chứng minh kháng thể E6 có thể được phát hiện nhiều năm trước khi ung thư xuất hiện, mang lại hướng đi mới cho chẩn đoán. Loại ung thư này thường được phát hiện ở giai đoạn muộn do bệnh nhân ít có triệu chứng ban đầu. Nếu có chỉ dấu sinh học xuất hiện sớm, hệ thống y tế có thể giám sát và can thiệp trước khi tổn thương tiến triển.
Để thực hiện, bà cùng nhóm nghiên cứu hợp tác với IARC và Trung tâm Nghiên cứu Ung thư Đức (DKFZ), phát hiện rằng kháng thể chống lại protein E6 của HPV16 có thể xuất hiện trong máu của bệnh nhân hơn 10 năm trước khi họ được chẩn đoán ung thư. Phát hiện này cực kỳ quan trọng, mở ra cách thức mới, chỉ cần xét nghiệm máu đơn giản có thể cảnh báo nguy cơ ung thư vòm họng từ rất sớm, cho phép các bác sĩ can thiệp kịp thời. Nó cũng mở khả năng xây dựng chương trình sàng lọc phòng ngừa tương tự mô hình xét nghiệm Pap (tầm soát ung thư cổ tử cung bằng cách thu thập và kiểm tra tế bào bất thường từ cổ tử cung) nhưng dựa trên xét nghiệm máu.
Hiện tại, Kreimer vẫn tiếp tục theo đuổi xu hướng nghiên cứu mới, gồm hiệu quả lâu dài của vaccine HPV một liều, các giải pháp phòng ngừa ung thư do HPV gây ra một cách chủ động, cũng như ứng dụng các mô hình miễn dịch học trong đánh giá nguy cơ. Bà hiện được giới chuyên gia đánh giá có tư duy toàn cầu, hành động dựa trên dữ liệu và trái tim hướng về cộng đồng.
Nhà khoa học kín tiếng
Dù nổi tiếng trong giới khoa học, TS Kreimer, sinh tại Washington (Mỹ), giữ kín đời tư. Trong một số lần xuất hiện hiếm hoi trước truyền thông, bà cho biết bản thân là một người mẹ, người vợ, yêu thích hoạt động ngoài trời, nhưng luôn để công việc và các số liệu khoa học lên tiếng thay cho bản thân.
Chia sẻ với phóng viên trong dịp đến Hà Nội nhận giải, bà cho biết "sẵn sàng hợp tác với các nhà khoa học và nhà nghiên cứu ở Việt Nam và trên toàn khu vực". Theo bà đây cũng là cách học hỏi và phát triển tư duy thông qua tương tác và hợp tác với những người khác.
Với hơn 135 công trình khoa học đã công bố, bà nhận hàng loạt giải thưởng như Giải thưởng Cá nhân của Giám đốc NCI dành cho Nhà lãnh đạo trẻ xuất sắc (hạng mục NCI Champions) năm 2022, được đề cao về vai trò lãnh đạo trong lĩnh vực nghiên cứu về HPV và những đóng góp nổi bật cho cộng đồng khoa học.
Được trao giải cao nhất của VinFuture 2025 bà nói không kỳ vọng nhận thưởng, nhưng VinFuture mang lại cho bà ý nghĩa đặc biệt. Bà tin vào sức mạnh của khoa học tập thể và khẳng định mình không thể đạt được thành tựu này nếu thiếu sự hợp tác của nhiều đồng nghiệp. Bà gửi lời cảm ơn tới chồng, con và những người đã hỗ trợ bà trong nhiều khía cạnh của cuộc sống.
"Tôi làm điều này vì muốn mang lại điều tốt đẹp hơn cho phụ nữ và cho con cái chúng ta", bà chia sẻ.
