Vì sao nhiều tiêm kích vẫn cần hai người lái?
Trong suy nghĩ của mọi người, hình ảnh backseater thường bị xem nhẹ, họ bị coi như một trợ thủ đứng sau phi công chính. Nhưng trên thực tế, trong các chiến đấu cơ hiện đại như F-14, F-15E hay F/A-18F, người ngồi ghế sau không hề là “hành khách”, mà là một thành viên then chốt, nắm giữ phần lớn năng lực chiến đấu của máy bay.
Nguồn gốc của thiết kế hai chỗ ngồi xuất hiện từ giữa thập niên 1960, khi radar và hệ thống điện tử hàng không trở nên ngày càng phức tạp.
Phi công không thể vừa điều khiển máy bay, vừa vận hành radar, liên lạc, dẫn đường và vũ khí một cách hiệu quả. Do đó, các dòng máy bay như F-4 Phantom II hay F-14 Tomcat được thiết kế với sự phân công rõ ràng: phi công phía trước tập trung bay và cơ động, trong khi sĩ quan phía sau, ban đầu gọi là Radar Intercept Officer, sau này là Weapons Systems Officer, chịu trách nhiệm quản lý hệ thống.
Buồng lái trên chiến đấu cơ Mỹ. Ảnh National Interest
Dù công nghệ tích hợp người - máy đã tiến bộ vượt bậc, độ phức tạp của chiến tranh hiện đại không hề giảm. Ngược lại, không gian tác chiến ngày càng mở rộng sang điện tử, mạng và phối hợp liên quân, khiến “băng thông nhận thức” của một phi công đơn lẻ trở nên quá tải. Đó là lý do nhiều nền tảng tiên tiến vẫn duy trì backseater.
Phi công lái máy bay, backseater “đánh trận”
Nếu phi công là người điều khiển khung thân, thì backseater chính là bộ não chiến thuật của tiêm kích. Nhiệm vụ quan trọng nhất của họ là quản lý cảm biến: vận hành các chế độ radar, theo dõi nhiều mục tiêu trên không, xử lý dữ liệu từ cảm biến hồng ngoại và quang - điện tử, đồng thời xây dựng bức tranh chiến trường tổng thể.
Khi cần khai hỏa, backseater thường là người lựa chọn và điều khiển vũ khí, từ khóa mục tiêu, dẫn đường bom thông minh, chỉ thị laser cho đòn tấn công chính xác cho tới lập trình vũ khí dẫn đường GPS. Nói cách khác, phần “sát thương” nhất của tiêm kích hiện đại thường nằm trong tay người ngồi ghế sau.
Cùng với đó, tác chiến điện tử ngày càng trở thành mặt trận sống còn. Backseater chịu trách nhiệm phát hiện, nhận dạng radar đối phương, điều khiển hệ thống gây nhiễu, quản lý mồi bẫy. Toàn bộ khả năng đối kháng điện tử của máy bay gần như được giao cho họ, đặc biệt quan trọng khi đối đầu các hệ thống phòng không hiện đại.
Ngoài ra, backseater còn phụ trách dẫn đường chiến thuật, theo dõi lộ trình, thời gian, nhiên liệu, phối hợp tiếp dầu trên không và bảo đảm đội hình tấn công vận hành nhịp nhàng. Họ cũng là người quản lý thông tin liên lạc, xử lý nhiều kênh radio, kết nối với máy bay cảnh báo sớm, máy bay tiếp dầu và các lực lượng khác thông qua mạng dữ liệu như Link-16, giúp phi công tập trung hoàn toàn vào việc điều khiển và cơ động.
Ảnh minh hoạ
Hai bộ não trong buồng lái
Trong không chiến cường độ cao, việc phân chia lao động rõ ràng giúp tăng đáng kể khả năng sống sót. Khi phi công tập trung vào bay, cơ động và quản lý năng lượng, backseater luôn duy trì nhận thức tình huống tổng thể, liên tục quét mối đe dọa và đề xuất phương án xử lý. Điều này đặc biệt quan trọng trong các phi vụ kéo dài hàng giờ, ngày càng phổ biến khi Mỹ và đồng minh hướng trọng tâm sang không gian rộng lớn của Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương.
Tất nhiên, thiết kế hai chỗ ngồi cũng có cái giá phải trả. Khung thân nặng hơn, tải trọng và nhiên liệu bị hạn chế, chi phí bảo dưỡng tăng lên, chưa kể việc bố trí hai buồng lái khiến thiết kế tàng hình trở nên phức tạp hơn. Đào tạo kíp lái hai người cũng đòi hỏi nguồn lực gấp đôi và sự phối hợp ăn ý tuyệt đối, điều không phải lúc nào cũng dễ dàng.
Dù vậy, với nhiều nền tảng chiến đấu, lợi ích mà backseater mang lại vẫn vượt xa hạn chế. Trong bối cảnh chiến tranh hiện đại ngày càng dựa vào thông tin, điện tử và phối hợp đa miền, “người ngồi sau” không chỉ là trợ thủ, mà chính là nhân tố quyết định để một chiến đấu cơ phát huy hết sức mạnh trên bầu trời.
